جان عیسى چاره‏ام: یعنی اگر عیسی به فریادم نمی رسید.

زُنّاری: اصل این واژه در زبان یونانی قدیم زُناریون وبه معنی رشته یی است که مسیحیان برگردن می انداختند وبه آن صلیب می آویختند. ودر دور? اسلام به کمر بند زردشتیان هم زنّار گفته اند. برای مشخص کردن نصرانیان درکشورهای اسلامی گاه بستن کمربندی را هم به دستور خلفا ضروری شمرده اند.

ز ان مکر نهفت‏: از مسائل پنهانی وپشت پرده.

 (355) اگر عیسى بمن کمک نمى‏کرد این جهود درنده که خود را شاه مى‏نامد مرا پاره مى‏کرد.( 356) من از براى عیسى و در راه او سر و جان را با امتنان فدا مى‏کنم.( 357) من از جان خود در راه او مضایقه ندارم ولى چون بعلم این دین پاک کاملا واقف بوده و احکام دین عیسى را جزء بجزء مى‏دانم.( 358) بخود مى‏گویم حیف است که من بمیرم و این دین پاک در میان نادانان نابود شده و از میان برود. ( 359) شکر خدا را و درود عیسى را که از مرگ جان بدر برده و راهنماى این دین حق شده‏ام.( 360) و شکر که از موسوى بودن و جهودان مستخلص شده و زنار را محکم بسته‏ام.( 361) اى مردم دور دور عیسى است و اسرار دین او را از دل و جان بشنوید و بکار بندید.() وقتى که این مقدمات عملى شد البته عیسویان مرا امین و مقتداى خود تصور کرده و سر فرود خواهند آورد و از من راهنمایى خواهند خواست.() چون وزیر مکرى که اندیشیده بود در پیشگاه شاه بیان کرد خیال شاه بکلى راحت شد. ( 362) و همان طور که وزیر دستور داده بود عمل کرد و مردم از این کار متحیر مانده نمى‏دانستند شاه براى چه گوش و بینى وزیر مقرب خود را بریده است‏.

  () شاه وزیر را در میان مردم چنان رسوا کرد که هر مرد و زنى در آن کشور از این ماجراى عجیب آگاه گردید.( 363) پس از آن او را بدیار عیسویان تبعید کرد و وزیر بلا فاصله شروع بدعوت نمود.() ترسایان چون وزیر را بدان حالت زار دیدند بر حال او گریستند. ( 364) کم کم عیسویان گرد وزیر جمع شدند تا شماره آنها بچندین صد هزار رسید.( 365) و شروع کرد براى مسیحیان اسرار انجیل و زنار و نماز گفتن.() و با کمال فصاحت و بلاغت از اعمال و افعال مسیح بیان مى‏کرد. ( 366) در ظاهر واعظ و مبلغ احکام و در باطن گسترنده دام بود.

حکم مر: حکم تلخ و مخالف میل، انجام کاری که انسان از آن رنج می برد.

            اى عشق مى‏کن حکم مر ما را ز غیر خود ببر             اى سیل مى‏غرى بغر ما را بدریا مى‏کشى‏

دیوان، ب 35823

منادى گاه : جایی که در آن جارچی از طرف حاکم یا داروغه شهر مسائل مهم وفرمان های حکومت را به مردم ابلاغ می نمود.

شر و شور: فتنه.

 ( 345) وزیر گفت اى پادشاه گوش و بینى و دست مرا قطع کن.( 346) بعد از آن مرا پاى دار بفرست و کسى را مأمور کن که شفاعت کند و از کشتن من صرف نظر کن.( 347) این کارها علناً در چار سوق باید انجام گیرد.( 348) پس از آن مرا بشهر دورى که مسیحیان در آن جا هستند تبعید کن تا من با تدبیرى که در نظر گرفته‏ام در اتحاد و جمعیت ایشان رخنه کرده و میانشان تفرقه اندازم.() وقتى که احکام دیانت مسیح را از من شنیده و بپذیرند یقین بدان که جمعیتشان از هم پاشیده مى‏شود.() در میان آنها چنان فتنه و اختلاف خواهم انداخت که کاهنان از تدبیر من بحیرت خواهند افتاد. () صدمه‏اى که من به آنها خواهم زد در وصف نمى‏گنجد.() وقتى که مرا امین و راز دار خود تصور کردند دامى در جلو پایشان مى‏گسترم.( و همه آنها را با فریب‏هاى گوناگون اغفال کرده شور و غوغائى بپا خواهم کرد.() تا با دست خودشان خون یکدیگر را بریزند. (349) من به آنها خواهم گفت که خدا شاهد است که فرزند نصرانى بوده و نصرانیم.

تلبیس وزیر با نصاری

متهم شد پیش شه گفتار من‏: یعنی شاه فهمید که من دروغ گفته ام.

سوزن در نان: به کنایه، سخنى موثر و کارگر چنان که سوزن در نان فرو مى‏رود.

 از دل من تا دل تو روزن است‏:اشاره است به مَثَل: من القلب الى القلب روزنه.[1]               

ننوشم  : گوش کردن، شنیدن، ظاهرا مخفف نیوشیدن، یعنی نمی شنوم یا نخواهم پذیرفت.

  ( 350) و چون شاه از مسیحى بودن من آگاه شد با عصبیتى که دارد قصد کشتنم را نمود.( 351) من مى‏خواستم دین خود را از شاه پنهان کنم و در ظاهر خود را هم دین و هم آیین او جلوه دهم.( 352) ولى بتدریج از سخنان من بویى از اسرارم بمشام شاه رسید و از راز درونیم آگاه شد.( 353) و بمن گفت گفته‏هاى تو چون سوزنى که در نان باشد بالاخره بزبان فرو خواهد رفت این گفته‏ها روزنه‏ایست که از دل بدل راه مى‏یابد.( 354) و من از آن روزنه خیال و باطن تو را دیدم و اکنون که باطن ترا دیدم دیگر اظهارات ظاهرى تو را کى باور خواهم کرد.

آثار خشم و شهوت،   

غرض: نشانه و هدف، آن چه براى آن، کارى انجام دهند، مقصد و مطلوب از عملى، قصد بد و نیت سوء.

هنر : یعنی شایستگی

چون غرض آمد هنر پوشیده شد:این سخن مولانا برگرفته از کلام افلاطون است که:« مَحَبّتُک الشَی‏ءَ سِترٌ بَینک و بینَ مَساوئهِ و بُغضَتُک لَهُ سِترٌ بینک و بینَ مَحاسِنِه».[1]. نظیر آن از گفته‏ى مولانا[2]:

            گرگى نمود یوسف در چشم حاسدان             پنهان شد آن که خوب و شکر لب برادرست‏

            چه پرده است حسد اى خدا میان دو یار        که دى چو جان بده‏اند این زمان چو گرگ عنود

            چو گرگى مى‏نمودى روى یوسف             چو آن پرده‏ى غرض مى‏گشت اظهار

   حقد جهودانه: یعنی کینه ای که مدتی دراز در دل بماند.

الامان: امان یعنی پناه بر خدا،ودرمواردی به کار می رود که گوینده می خواهد از وضعی بسیار نامساعد حرف بزند.                 

  ( 334) خشم و شهوت است که مرد را دو بین و احول مى‏سازد و روح را از استقامت بیرون آورده براه کج مى‏اندازد. ( 335) وقتى غرض بیاید هنر و خوبى پنهان مى‏گردد و همان غرض که از دل سرچشمه مى‏گیرد هزاران پرده بروى چشم مى‏کشد. ( 336) وقتى قاضى بدل خود وعده رشوه بدهد دیگر تمیز ظالم از مظلوم ممکنش نیست.( 337) الغرض شاه بر اثر تعصب جهودى بطورى احول و دو بین گردید که پناه مى‏بریم بخدا از این قبیل تعصبات.( 338) و بنام اینکه من طرفدار و حافظ دین موسى هستم صد هزاران مؤمن و مظلوم را بدیار عدم فرستاد.

مولانا می گوید: خشم و شهوت هر یک اگر از حد اعتدال خارج شوند ، مانع درست دیدن انسان می شوند وپایداری واستواری روح را نیز دگرگون می کنند. بهمین جهت کارهایى مى‏کند که بمیزان عقل درست در نمى‏آید و این امرى روشن است و در زندگانى عادى همه وقت دیده مى‏شود.

آموختن وزیر مکر، پادشاه را 

گبر: مطلق کافر، زردشتى. ولى در این بیت بمعنى اول است زیرا این وزیر یهودى بود نه زردشتى.

عشوه ده: مکار و فریب کار.

گره بر آب بستن: به کنایه، کارى ممتنع و سخت کردن.

 ( 339) شاه وزیرى داشت که در مکر و حیله سر آمد مکاران زمان خود بود از زمین نکاشته درو کرده و از آب خالص کره مى‏گرفت.

اعتقاد، امر باطنى است،

ترسایان: یعنی مسیحیان، پیروان حضرت عیسی.

پناه جان کردن: ظاهرا ترجمه‏ى تقیه کردن است و ممکن است که آن را بمعنى حفظ جان فرض کنیم.

دین ندارد بوى: یعنی دین امری است درونی وقلبی، مُشک عود نیست که از بوی آن بتوانی به وجود آن پی ببری.

هویدا دین :یعنی کسی که دینش همان است که می گوید ودین واقعی خود را پنهان نمی کند.       

  ( 340) بشاه گفت که مسیحیان دین خود را از شاه پنهان کرده و جان خود را در پناه این تدبیر حفظ مى‏کنند.

 ( 341) اینها را نکش اسرار اینها را بدست آور و از کشتنشان صرف نظر کن. کشتن اینها سودمند نیست دین که بو ندارد تا چون مشگ و عود از بوى آن بوجودش پى ببرى.( 342) دین یک سر نهانى است که در صد پرده پنهان شده ظاهرشان با تو است و باطنشان بر خلاف تو. ( 343) شاه گفت پس چاره چیست و علاج این مکر و تزویر را چگونه باید کرد؟( 344) چه باید کرد که هیچ عیسوى چه آنها که ظاهراً دعوى مى‏کنند و چه آنها که دین خود را پنهان مى‏کنند در جهان باقى نماند.

نقد تعصّب مذهبى،

او: مرجع ضمیر درهر سه مورد حضرت عیسی است.

جان موسى او و موسى جان او: عیسی جان موسی بود وموسی جان عیسی، یعنی این دو پیامبر خدا درحقیقت یکی بودند، زیرا هردو به یک منشأ روحانی بستگی داشتند.

احول : یعنی دوبین ، وکسى را گویند که یک چیز را دو چیز مى‏بیند و آن پادشاه نیز موسى و عیسى را که در حقیقت یکى بودند مخالف و غیر مى‏دید.   

 آن دو دمساز خدایى را جدا: یعنی تعصب مذهبی شاه جهودان، موسی وعیسی ومذهب آنها را از هم جدا نشان می داد وگرنه آنها یکی بودند وخدا آنها را با یکدیگر دمساز کرده بود.     

دمساز: یعنی متحد ومتفق.

  326) در آن تاریخ عهد عهد عیسى بود ولى مسلم است عیسى جان موسى و موسى جان عیسى است.( 327) این پادشاه دو بین و احوال بخیال خود براى رضاى خدا این دو نبى و فرستاده خدا را که در راه خدا با هم دمساز و متحد بودند از هم جدا فرض کرده بود.

مولانا اختلافات و تعصبات دینى را در مثنوى چند نوبت انتقاد کرده و اصول ادیان را واحد شمرده و همه‏ى آنها را منتهى بحق و حقیقت دانسته است، این دشمنیها و خونریزیها که متعصبان در هر عصرى بنام دین و در راه نصرت انبیا بر انگیخته‏اند به عقیده‏ى وى از آثار جهل و غفلت و رنگ عالم حدوث است و کسى که بقدیم متصل شود و حقیقت را چنان که باید بشناسد، او بیگانگى مى‏رسد و پیروان هر مذهب را معذور مى‏دارد و جدل و خلاف را بیکسو مى‏نهد و متوجه مى‏شود که انبیا با یکدیگر دوست و مصدق هم بوده‏اند چنان که موسى بظهور عیسى بشارت داد و عیسى نبوت موسى را تصدیق مى‏کرد و همچنین حضرت رسول اکرم (ص) موسى و عیسى را فرستاده‏ى خدا و بشارت دهنده بظهور خود معرفى فرمود و از عیسى و تهمتهاى نارواى دشمنان وى دفاع کرد اما این امتان که با یکدیگر دشمنى مى‏ورزند از این نکته غافل شده‏اند که میان پیشوایان آنها هیچ گونه خلافى نیست و همه فرستادگان حق بوده‏اند و بسوى خدا دعوت مى‏کرده‏اند پس چرا امت نیز بسیره‏ى رهبران خود دست از خلاف نمى‏کشند و با هم دوست و برادر نمى‏شوند چنان که ناصر خسرو گفته است[1]:

            فضل تو چیست بنگر بر ترسا             از سر هوس برون کن و سودا را

            تو مومنى گرفته محمد را             او کافر و گرفته مسیحا را

            ایشان پیمبران و رفیقانند             چون دشمنى تو بى‏هده ترسا را

تأثیر غرض و دوستى و دشمنى در کیفیّت تشخیص،

وثاق: بضم اول در اصل ترکى است بمعنى خیمه و در پارسى بمعنى حجره و همانست که اکنون اطاق گویند،

طعنه: استهزا و تمسخر.

مَیلان: بمعنى تمایل و گرایش بچیزى است.

مردم احول گردد از مَیلان و خشم‏: یعنی خشم وتمایل خاص، انسان را دو بین یاکژ بین می کند، ودربصیرت انسان خلل ایجاد می کند.

 ( 328) گویند استادى بشاگرد احول خود فرمان داد که شیشه‏اى را از خانه نزد او بیاورد.( 329) احول وقتى بداخل خانه رفت دو شیشه در آن دید. () برگشت و باستاد گفت کدامیک از دو شیشه را بیاورم.( 330) استاد گفت افزون بینى و احولى را کنار بگذار در آن جا فقط یک شیشه است‏. ( 331) شاگرد جواب داد استاد عزیزم مرا مسخره مکن خود بچشم دیدم که دو شیشه آن جا بود استاد گفت اگر دو شیشه بود یکى را بشکن دیگرى را بیاور.( 332) وقتى شاگرد یکى را شکست هر دو شیشه از نظرش پنهان گردید مى‏دانید علت اصلى دو بین بودن و احولى مرد چیست؟ علتش اولا تمایل بیک طرف و عصبیت در یک امر و ثانیاً خشم و بغض و دشمنى نسبت بطرف دیگر است.( 333) شیشه یکى بود و بنظر او دو نمود و چون یکى شکست دیگر شیشه‏اى باقى نماند.

محتوای این ابیات چنین است که : محبت و عداوت هر دو سبب مى‏شود که انسان چیزى را چنان که هست نه بیند زیرا این هر دو حالت خروج از اعتدال است و بدین جهت دوست عیب نمى‏بیند و نظر همه بر محاسن و خوبیها دارد و دشمن جز عیب نمى‏بیند و همواره چشم بر بدیها و زشتیها مى‏گمارد ولى نظر معتدل هر یک را بجا و در حد خود مى‏نگرد و از هیچ طرف افراط نمى‏کند،مولانا در این تمثیل ببیان این نکته که گفتیم توجه دارد و مى‏خواهد بگوید که هر داورى که مبتنى بر غرض باشد خواه آن غرض صورت محبت داشته باشد یا در کسوت عداوت جلوه گر شود، آن داورى درست نیست و بیرون از عدل و ناشى از عدم تساوى باطن و اندیشه‏ى قاضى است نسبت بدان چه درباره‏ى آن حکم مى‏کند و مانند داورى است که دلایل یکى از دو خصم را بشنود و دلایل آن دیگر را نادیده انگارد.

وزیر در بحث فرو مى‏ماند و سرانجام بنصّ متوسّل مى‏شود و مى‏گوید که فرمان عیسى چنین است که او خلوت را نشکند و زبان از گفت و گو بسته دارد، این بحث میان وزیر و مریدان خاتمه مى‏پذیرد زیرا با حصول نصّ قاطع، عقل از داورى معزول است و جاى چون و چرا نیست.

آن گاه وزیر امیران را جدا جدا بخلوت مى‏برد و هر یک را وعده خلافت و جانشینى خود مى‏دهد و طومارى که بمنزله فرمان خلافت و دستور عمل است بدو مى‏سپارد و پس از چهل روز خود را مى‏کشد، مریدان پس از عزادارى بفکر مى‏افتند که خلیفه او کیست و بدین مناسبت مولانا مسئله احتیاج به پیشواى روحانى و شیخ را مطرح مى‏کند و به آشکار مى‏گوید که میان پیغمبر و ولىّ کامل و خدا فرقى نیست و اگر فرقى هست در ظاهر و صورتست چنان که میان اولیا نیز تفاوتى وجود ندارد مگر بلحاظ صورت امّا از نظر معنى و حقیقت آنها یکى هستند و بر این معنى مثالى چند ذکر مى‏کند از قبیل بینایى و چشم که بینایى یکى است ولى ما دو چشم داریم و چراغها که خود بصورت متعدّد و به اشکال و رنگهاى مختلف‏اند ولى روشنایى که حقیقت چراغ است و چراغ را براى آن مى‏خواهیم یکى بیش نیست و همچنین آب انگور و دیگر میوه‏ها یک چیز است اگر چه عدد دانه‏هاى انگور و میوه که مى‏فشریم بسیار است، پس این اختلاف و دوگانگى از رؤیت صورت بر مى‏خیزد و ما صورت را از پیش باید برگیریم تا بوحدت برسیم، طرح وحدت اولیا و مردان حق منتهى مى‏شود به اینکه حقیقت جهان نیز چنین است و یکى بیش نیست مانند نور آفتاب که بر باره شهر افتد و کنگره‏ها چند گونه سایه بر زمین افکنند و اگر کنگره را در هم ریزیم تعدّد و کثرت مضمحلّ مى‏گردد، همچنین حقیقت هستى، واحد است و مظاهر، بسیاراند و لیکن چشم بر اصل باید گماشت که ثبات دارد نه بر مظاهر که معروض تغیّر و تبدّل است، این نکته دقیق که یگانگى بشر و همه اجزاى عالم است چون ممکن بود که انکار مخالفان را شدیدتر کند مولانا درین داستان بهمین تمثیل اکتفا مى‏کند و تفصیل مطلب را بوقت دیگر مى‏گذارد و این روش اوست که نخست مطلبى را به اجمال مى‏گوید و خواننده را با اندک یاد آورى بحال خود مى‏گذارد تا آمادگى بیشتر بدست آرد و یک باره از دست نرود.

هر یک از امیران دوازده‏گانه به استناد طومارى که دارد مدّعى خلافت مى‏شود و جدال و نزاع شخصى میان آنها روى مى‏دهد و بسیار مردم بر سر تعصّب و هوا دارى این خلفا جان خود را درمى‏بازند ولى آنها که جان کمال یافته دارند بحیات جاوید مى‏رسند، ازین سخن مولانا نتیجه مى‏گیرد که بقا، نصیب روحى است که بعلم و عمل، فعلیّت یافته و بکمال رسیده باشد، راه تکمیل نفس پیوستگى اولیاست ولى بهر کسى هم اعتماد نباید کرد و دل بدان کس باید سپرد که نور ولایت در گفتار و رفتارش نمایان باشد. این همان مطلب است که در آخر داستان پادشاه و کنیزک هم بدان اشاره فرموده بود و بدین ترتیب مولانا پس از بحثهاى گوناگون و طرح چند قصّه باز به سر مطلب نخستین که داستان مورد بحث را بدان پیوسته بود باز گشت نموده است، پایان این حکایت بدین گونه است که مولانا اشارت مى‏کند که نام و اوصاف حضرت رسول اکرم (ص) در انجیل وجود داشت و طایفه‏اى از ترسایان آن نام مبارک را حرمت مى‏داشتند و درین فتنه که وزیر تزویرگر بر پا ساخت آن طایفه در امان بودند و در پناه نام احمد (ص) ایمن زیستند، نتیجه آن که هر گاه نام آن بزرگ حافظ جان و حیات مادّى باشد بى‏گمان حقیقت باطن او دستگیر دنیا و آخرت است و ما باید بدان حقیقت پیوسته شویم.

جهود: صورت دیگر است از کلمه‏ى یهود نظیر: ژوزف و یوسف،

نصرانى: منسوب است به شهر((ناصره)) بر خلاف قیاس، ناصره شهرى است واقع در فلسطین که مولد مسیح و مسکن مریم بوده است و هنوز خانه‏ى مریم را و چشمه‏ى آبى را که روح القدس بر مریم در آن جا ظاهر شده است در این شهر نشان مى‏دهند و زائران مسیحى بزیارت آن شهر مى‏روند، این شهر اکنون در تصرف اسرائیل است.

 ( 325) وقتى جهودان پادشاه ظالمى داشتند که با حضرت عیسى دشمن و اسباب زحمت عیسویان بود.