حقیقت عشق

بند : یعنی رشته، زنجیر،عامل اسارت، رشته های وابستگی، علائق به عادات و وابستگی های زندگی مادی.

در کوزه‌ای :یعنی ظرفی که گنجایش اندک دارد.

حرص وعیب: یعنی حرص دنیا وعیب آزاد نبودن ازعلائق و وابستگی های این جهانی است.

کلی پاک شد: یعنی به طورکلی ازخوی زشت حرص وطمع ورزی،وعیب وابستگی رهایی یافت

عشق خوش سوداى:بنابر زیست‌شناسی قدیم، عاشقی یک پدیدهْ سودایی شمرده می‌شد؛ چرا که طبق این نظریه، کیفیت حیات را مبتنی بر خلط‌های صفرا، سودا، خون و بلغم می‌دانستند و حالات گوناگون روحی را نتیجهْ غلبهْ یکی از این اخلاط می‌شمردند. مولانا عشق به این جهان و پدیده‌های این جهانی را عشق بدسودایی می‌داند. اما اگر به جذبهْ الهی مربوط شود، عشق خوش‌سود‌است و درمان همهْ دردهای آدمی را با خود دارد و هر عیبی را می‌تواند از وجود انسان بزداید.

نخوت : یعنی خودپرستی وخود بینی است.

ناموس : به معنی دین وقانون است .دراین جا به معنای شهرت طلبی وخوشنامی حاصل از ریاکاری است.

مولانا به عشق خوش سودای خود می‌گوید که: تو نخوت و آواز خوش و ناحقی را که ما گرفتار آن هستیم درمان می‌کنی و براستی تو همانند افلاطون و جالینوس حکیم وطبیب درمان کننده درد های ما هستی.

 ( 19) تا چند در بند سیم و در اسارت زر هستى بند علایق تن را بگسل و آزاد باش. ( 20) اگر دریا را در کوزه بریزى تا چه اندازه مى تو انداز آبهاى بى‏انتهاى دریا نصیب گیرد؟ البته فقط بقدرى که در یک روز بمصرف خوراک یک نفر برسد. ( 21) بشر نیز در جمع مال مثل همان کوزه است و نصیب هر فردى از اموالى که جمع مى‏کند فقط باندازه مصرف خود اوست با این وصف شخص حریص هر چه مال جمع کرده و سیم و زر بدست آورد باز چشمش بدنبال اموال بیشترى است و کاسه چشمش با دریاى سیم و زر هم پر نمى‏شود ولى تا انسان از حرص مستخلص نشده بسهم خود قانع نشود سعادتمند نخواهد شد بلى صدف چون قانع است شکمش از مرواریدهاى درخشان پر مى‏شود. ( 22) بیمارى حرص بشرى فقط یک علاج دارد و آن عشق است هر کس که جامه هستیش با خارهاى عشق چاک شد بى‏شبهه او از آلودگى حرص بلکه از هر عیبى پاک شده است. ( 23) اى عشق اى سوداى لذیذ اى آن که طبیب تمام دردهاى بى‏درمان ما هستى شاد باش، شاد باش و شاد زى. ( 24) آرى شاد باش اى عشق اى آن که دواى درد نخوت و بیمارى غرور و خود پسندى ما بوده و براى ما ناموسى هستى که در پاى تو سر و جان فدا مى‏کنیم آرى آرى افلاطون و جالینوس ما فقط تو هستى.

مولانا می گوید: تا وقتى که رشته‏هاى اوهام و تلقینات و عادات و وابستگی های زندگی مادی از هم گسسته نگردد، آدمى به نعمت آزادى حقیقى که مرتبه‏ى کمال انسانى است واصل نمى‏گردد و شخصیت واقعى وى جلوه گر نمى‏شود و به زندگى جاوید دسترسی پیدا نمى‏کند بنا بر این، سالک باید این بندها را پاره کند تا بنده‏ى هیچ کس و هیچ چیز نباشد . بدیهى است که چون مرد صاحب همت بدین گونه آزادى رسد که پاى بر سر کونین نهد و آستین بى‏نیازى بر جهان و جهانیان افشاند و در چشم آخر بین او سیم و زر قیمت واقعى ندارد و ارزش آن ساختگى و زاده‏ى ضرورت داد و ستد بازار دنیاست .

مولانا می گوید: دنیا سرشار از اسباب شادی و رفاه است، اما هر یک از ما گنجایش ناچیزی برای بهره‌وری از این امکانات را دارد؛ درست همانند کوزه‌هایی که جزء بسیار کوچکی از آب دریا را می‌تواند در خود جا دهد. با این حال، آنان‌که بندها را نمی‌گسلند و آزاد نیستند، همواره حرص می‌زنند. اما کسی که قانع است، مثل صدفی است که در درونش مروارید؛ می‌پروراند به بیان دیگر، ترک علاقه‌های مادی، زمینهْ ادراک حقایق را در انسان فراهم می‌کند. حرص دنیا، یعنی آزاد نبودن از دل بستگی‌های مادی این جهانی است و پاک شدن، آن هم به‌کلی پاک شدن و به‌کلی حرص و عیب را از خود زدودن، شرط اساسی سلوک الی الله است.

مولانا برای رهایی از بند وابستگی ، راه حل ارائه می دهد واستدلال می کند بر اینکه حرص بر جمع مال و سیم و زر نهایت نمى‏پذیرد و جمع مال و سیم و زر آرامش خاطر ببار نمى‏آورد و نباید آن را وسیله‏ى آسایش فرض کرد و آن آسایشى که ما جویاى آنیم در قناعت بدست توان آورد. مضمون سخن برگرفته از آی? شریفه:« ومَن یُوقَ سُحَّ نَفسِه فَإُلئک هم المُفلحون»: یعنی کسانی که از آزمندی نفس خویش در امان مانند، آنان گروه رستگاراند.[1]

استاد فروزان‌فر می‌گوید: عشق به زیبایی‌های این جهان هم می‌تواند مایهْ تکامل روحی انسان شود؛ زیرا در هر عشقی، رها کردن خود و بریدن از خودپرستی وجود دارد و عاقبت، ما را بدان سر رهبر است. عشق چه مجازی و این جهانی و چه حقیقی و آن جهانی و الهی باشد، در هر حال، انسان را از خودپرستی دور می‌کند و گامی است در راه معرفت. [استاد می‌افزاید که] عشق، همهْ آرزوها را به یک آرزو تبدیل می‌کند ودوئی و شرک را از میان می‌برد.

همچنین او می افزاید،عشق خواه حقیقى و یا مجازى سبب تبدیل اخلاق است، ما مى‏بینیم که شخصى پیش از آن که عاشق شود ممسک و مال دوست و یا بد دل و ترسو است و همین که عشق بر وجودش استیلا یافت سر کیسه‏هاى بسته و مهر زده را باز مى‏کند و همه را در راه معشوق در مى‏بازد و یا به استقبال خطر مى‏رود و خویش را در بلاهاى دشوار مى‏افکند و از هیچ چیز نمى هراسد، از همین نمونه سائر اخلاق و اوصاف را مى‏توان قیاس گرفت، حکایتها که از صبر و تحمل و فدا کارى و جان بازى عشاق گفته‏اند بسیار است و ما مى‏توانیم نظایر آنها را در زندگى خود نیز بیابیم پس تاثیر عشق را در تبدیل اوصاف انکار نمى‏توان کرد و آن چه گفتیم در عشق صورت بود که آن را عشق مجازى مى‏نامند و این تاثیر در عشق بحقیقت و شخصیتهاى معنوى هم قابل انکار نیست زیرا قوت ایمان خود نوعى از عشق است از آن جهت که عشق رابطه‏ى عاشق را با چیزهاى دیگر قطع مى‏کند چنان که خوشى و زیبایى و هر صفت کمالى بلکه سعادت ابدى را بسته بوجود معشوق مى‏شمارد و تا کسى معشوق را مظهر مراد و آرزوهاى خود نبیند هنوز مردى هوس باز است و عاشق نیست، ایمان قوى نیز همین اثر دارد از آن جهت که مومن پاک اعتقاد همیشه حق را در جانب کسى مى‏داند که بدو ایمان آورده است و او را سرمایه‏ى نیک بختى و دستگیر خویش در دو جهان مى‏انگارد و بدین سبب جان و مال و زن و فرزند را در راه او فدا مى‏کند، جان بازیها و فدا کاریهاى مسیحیان و مسلمانان در آغاز کار، خود شاهد قوى است براى تاثیر عشق نسبت بمردان کامل و شخصیتهاى معنوى، و بحسب مثال از خود گذشتگى مولاى متقیان على علیه السلام در راه اسلام چه دلیلى جز عشق محمدى تواند داشت و آن خفتن وى بجاى حضرت رسول اکرم (ص) در شب اول هجرت و جان خود را در خطر انداختن جز عشق لا ابالى بى‏پروا از کجا سر چشمه مى‏گرفت، اکنون هم نمونه‏هاى بسیار از اینگونه جان بازى در مذاهب و حتى در مسلکهاى سیاسى مى‏توانیم ببینیم.

و اگر عشق آب و گلى سبب تحول انسان گردد با وجود آن که حسنش ناپایدار و در معرض زوال است پس در نگر که عشق معانى و صور غیبى و خداى لم یزل و لا یزال با جان صاحب دلان چه کرده است و چه مى‏کند و همین گونه عشق و دلباختگى است که مولانا آن را طبیب علتها و کیمیاى تبدیل اخلاق مى‏داند و خود از آن بتمام و کمال بهرور بوده است هر چند که همین عشق مجازى نیز بنظر او باعث تهذیب اخلاق و تصفیه‏ى نفس است که:

            عاشقى گر ز این سر و گر ز آن سر است             عاقبت ما را بدان سر رهبر است‏

و از دگر سوى، مى‏دانیم که راه ریاضت و سلوک، راهیست دور و دراز و همه پیچا پیچ و اصلاح اخلاق از طریق معاملات و تخلق چون کندن کوه عظیم است با نوک سوزن و در آن طریق هزاران خطر و حجابست اما راه عاشقى کوتاه است و اگر سختى و صعوبتى دارد عشق آن را هموار و خوش و مطلوب مى‏سازد و از این رو نیز طریق عشاق که به نیروى مستى و بپاى شوق راه کمال را در هم مى‏سپرند بر روش زهاد و اصحاب معاملت ترجیح دارد .