باز الحاح کردن معاویه ابلیس را

 داد: عدالت.

نشاندن: کنایه از برداشتن، از میان بردن‏

          باران دو صد ساله فرو ننشاند             این گرد بلا را که تو انگیخته‏اى‏

(کلیله و دمنه، ص 114)

خیال اندیش: شکّاک، کسى که در کارها بسیار تردید کند.

پر اندیشه: خیالاتى.

الکِذبُ ریب...: برگرفته است از حدیث منسوب بحضرت حسن مجتبى (ع س) از حضرت رسول (ص ع) روایت مى‏کنند که فرموده است «دع ما یریبک الى ما لا یرینک إنَّ الصِّدقَ طمأنینه وَ إنَّ الکِذبَ رِیبَةٌ.»[1]یعنى آن چه تو را مشکوک مى‏کند رها کرده چیزى را بگیر که تو را به شک نیندازد و البته راستى باعث اطمینان و دروغ موجب شک و تردید است و از سخنان امیر مؤمنان (ع) است که: «الصِّدقُ أمانَةٌ وَ الکِذبُ خِیانَةٌ.»[2]

 طَروب: پیوسته شادمان، بسیار شاد.

آب و روغن: در لغت نامه فارسى بیت مورد نظر را به معنى لغوى آن گرفته‏اند (مخلوط آب و روغن). در این صورت معنى بیت این است که اگر به جاى روغن خالص آب در روغن کنند و در چراغ ریزند فروغى نمى‏آید. ولى به قرینه مقام، نیز استعمال این ترکیب در مثنوى و دیوان کبیر، بیشتر کنایه از «ظاهر آرایى» است.

          آب و روغن نیست مر رو پوش را             راه حیلت نیست عقل و هوش را

111 / د /3

          آب و روغن کم کن و خامش چو روغن مى‏گداز          خرم آن کاندر غم آن روى، تن چون مو کند

(دیوان کبیر، ب 7789)

بد دهان: دهانى که نیروى چشایى درست ندارد، بد ذائقه.

چاشنى: در اینجا به معنى مزه است.

سلیم: سالم، بى‏عیب، مقابل بیمار.

سلیمی‏ را ربود: یعنی سلامت را دور کرد.

دانهْ دام دل است: یعنی در دل‌ها اثر می‏کند. دلِ سالم یا دل پاک مزهْ دروغ و راست را می‏فهمد.

زهرقاتل: همان گندم است و رانده شدن آدم از حضور پروردگار مانند قتل اوست.

نفس: دم، حال، لحظه.

خو باز کرد: (در نیم بیت قلب رخ داده است) هر که خوى خود را از هوى باز کرد، پیرو هوى نشد.

آشناى راز شدن: حقیقت را دیدن.

( 2741) معاویه گفت عدالت تو را بطرف راستى دعوت مى‏کند و جز راستى چاره‏اى ندارى‏ . ( 2742) راست بگو تا از چنگ من رها شوى مکر و تزویر غبار جنگ مرا فرو ننشاند . ( 2743) ابلیس گفت تو که این همه خیالى و بد گمان هستى دروغ را از راست چسان تمیز مى‏دهى‏ . ( 2744) معاویه گفت فرمایش پیغمبر (ص ع) یک نشانى براى دروغ و راست معین کرده و آن قلب پاک است که محک قرار داده شده‏ . ( 2745) و فرموده است که دروغ در دلها شک ایجاد مى‏کند و راستى اطمینان بخش و نشاط آور است . ( 2746) همان طورى که روغن مخلوط به آب در چراغ نمى‏سوزد و روشنى نمى‏دهد دل هم از گفتار دروغ آرام نمى‏شود . ( 2747) گفتار راست دل را آرام مى‏کند و سخنان راست دانه دام دل است‏ . ( 2748) مگر اینکه دل بیمار بوده و ذائقه سالم نداشته باشد که چاشنى سخنان را تمیز بدهد . ( 2749) اگر دل از رنج و علت پاک باشد طعم راست و دروغ را مى‏داند . ( 2750) وقتى آدم متمایل بگندم شده و حریص گردید سلامت دل را از دست داد. ( 2751) آن وقت بود که دروغ تو را گوش کرده و در حال غرور زهر کشنده را نوش کرد. ( 2752) در آن حال گندم را از کژدم تمیز نداد چرا که مست هوس خوب و بد را از دست مى‏دهد . ( 2753) مردم مست هواها و آرزوهاى خود هستند و بهمین جهت داستان سرایى تو را قبول مى‏کنند . ( 2754) هر کس که عشقه هوا را از خود باز کرده و از هوا پاک شد آن وقت‏ است که گوش او براى شنیدن راز آماده مى‏شود .

معاویه گفت: ای ابلیس! چیزی جز راستی و درستی نمی‏‏تواند تو را رستگار سازد؛ زیرا عدالت نیز تو را به راستی فرا می‏خواند. راست بگو تا از دست من رها شوی، زیرا حیله و نیرنگ نمی‏‏تواند غبار پیکار مرا با تو فرو نشاند. ابلیس به معاویه گفت: ای کسی که مالامال از اندیشه‏های گوناگون و خیالات هستی! تو چگونه دروغ را از راست بازشناسی؟ معاویه گفت: پیامبر برای شناختن سره از ناسره معیاری قرار داده است. پیامبر فرمود: دروغ مایهْ تردید قلب‌هاست و راستی مایهْ آرامش خاطر است. فقط عمل خالص در پیشگاه حق مقبول است؛ چراغی که آب با روغنش بیامیزند روشن شدنی نیست.