شکایت قاضى از آفت قضا و جواب گفتن نایب او را

 نایب: مقصود کسى است که در اصطلاح فقهى بدو «کاتب» گویند. و آن که قاضى در پاره‏اى کارها بدو وکالت دهد.

نشاندن: گماردن، نصب کردن.

بى‏دل: در فارسى به معنیهایى چند به کار رفته است، در اینجا: ناآگاه، بى‏خبر از واقعه‏اى که بدو عرضه مى‏شود، بى‏بصیرت.

          مرا بى‏دل و بى‏خرد یافتى             به کردار بد تیز بشتافتى‏

(فردوسى، به نقل از لغت نامه)

در میان آن دو عالِم جاهلى: اشاره است به این فرمودهْ حضرت رسول (ص ع) فرمود: «القاضى جاهل بین العالمین» یعنى قاضى نادانى است که میانه دو دانا واقع شده زیرا مدعى و مدعى علیه هر دو بحقیقت حال خود آگاهند ولى قاضى از آن بى‏اطلاع است.

واقعه: آن چه رخ داده. مجازاً: منازعه، دعوى.

دو بند: کنایه از حیلتى که هر یک از دو طرف براى حقانیّت خود به کار مى‏برد.

در خون و مال رفتن: حکم در این باره دادن.

علّتى: بیمار. و در اینجا به معنى مغرض، آن که نخواهد حقیقت روشن شود.

فراغ: بى‏غرضى. آسوده از طرفدارى این و آن.

در گور کردن: کنایه از پوشاندن.

جهل و علم: (مصدر مبنى از براى فاعل) جاهل و عالم.

بى‏علّتى: بدون حبّ و بغض بودن. هر دو سو را یکسان نگریستن.

ضریر: نابینا.

لقمه‏هاى شهوتى خوردن: پى ارضاى شهوت رفتن.

از هوا من خوی را وا کرده‌ام: یعنیهر کس که خود را از خوی هوای نفس برهاند، چشم دل خود را با اسرار و حقایقِ نهان آشنا می‏سازد.

چاشنى گیر: مزه چش.

          نگویم بوسه را میرى به من ده             لبت را چاشنى گیرى به من ده‏

(نظامى، خسرو و شیرین، ص 148)

و در این جا به معنى دریابنده، قوه تشخیص به کار رفته است. (چون دلم روشن و مدرک است حقیقت را از دروغ تشخیص مى‏دهد.) هر کسی هوای نفس را از خوی خود دور کرده باشد، دل او با فروغ و آگاه می‏گردد و راست را از دروغ حقیقتاً باز می‌شناسد.

( 2755) کسى را براى قضاوت معین کرده و بر کرسى قضا نشاندند این شخص مشغول گریه شد نایب قاضى گفت براى چه گریه مى‏کنى؟ . ( 2756) اکنون وقت گریه نیست باید شادى کنى و بتو تبریک بگویند . ( 2757) قاضى گفت آه چگونه یک نفر جاهل میانه دو نفر دانا حکم کند. ( 2758) آن دو نفر که با هم طرفند از حقیقت احوال خود آگاهند ولى قاضى بى‏چاره از آن راز سر بسته چه آگاهى دارد . ( 2759) او حال آنها را نمى‏داند و غفلت دارد چگونه بر مال و جان آنها حکم کند . ( 2760) نایب جواب داد که بلى آنها دانا هستند ولى مریضند و تو جاهلى ولى چراغ ملت هستى‏ . ( 2761) تو چون غرض و علتى در وجودت نیست نور دیده عقلت براى دیدن حقیقت آماده است‏ . ( 2762) ولى غرض آن دو عالم را کور کرده و مرض دانایى آنها را در گور پنهان نموده‏ . ( 2763) بى‏غرضى جهل را بعلم بدل مى‏سازد و غرض علم را از راستى منحرف نموده بجاده ظلم مى‏اندازد . ( 2764) تا تو رشوت نگیرى بینا هستى و اگر طمع کنى کور و بنده خواهى شد . ( 2765) عادت خود را از هوا باز داشته کمتر لقمه شهوانى خورده‏ام‏ . ( 2766) از این جهت دلم براى تمیز راست و دروغ روشن شده حقیقت را از دروغ تمیز مى‏دهد .