خلوت شب

د/2 ب/1850 ببعد

هنگام شب، فرصت را غنیمت شمار و چراغ خانه دل را با راز و نیاز، فتیله‌‌ای نو بگذار و پرتو خورشید حقیقت را از همه این ابزار و اسباب مادی پاک و منزّه بدان. خلوت شب، هنگام راز و نیاز با معشوق حقیقی و وقت خلوت نمودن سالک با خودش است که در این خلوت، حضرت حق بر او تجلی می‌کند و انیس او می‌شود. اما اگر دلدار، غم را بسوزاند و نابود کند، این حالت از میان می‌رود و ما دوباره به روز و زندگی عادی باز می‌گردیم. مولانا می‌گوید: ماه تنها در شب می‌تابد و جلوه می‌کند‌؛ پس جز با درد دل نباید به دنبال محبوب برآیی.

گسستن و پیوستن

د/2 ب/1944 ببعد

موضوع سخن، گسستن از دلبستگی‌ها و وابستگی‌های این جهانی و مظاهر مادی و پیوستن به معنویات و مقامات روحانی است که تا از آن دل نکنی به این دلدار نرسی. «آب رحمت» یعنی اگر به آب رحمت نیاز داری، خود و زندگی این جهانی را خوار و کوچک شمار. «خمر رحمت» حق، است و باید ما را غرق در خود کند‌. «فروآمدن‌» در این‌جا، یعنی قانع شدن و بسنده کردن. «چرخ را در زیر پا آوردن» یعنی به فراتر از عالم ماده اند‌یشیدن‌. در این مرتبه است که انسان در عرش الهی آواز می‌شنود. بنابراین زندگی این جهانی و ارزش‌های مادی را باید ناچیز بدانی تا هستی حقیقی و معرفت حق را دریابی‌. تا وقتی که حجاب‌‌ها و پرده‌های نفسانی بر گوش باطن آدمی کشیده شده باشد، نمی‌تواند بانگ غیبی را بشنود؛ لذا مولانا می‌گوید: از گوش جان‌، پنبه وسواس شیطانی را برون کن تا از آسمان، سروشی پر خروش به گوش تو رسد. دو چشمت را از موی عیب پاک کن تا باغ و بوستان عالم غیب را مشاهده کنی‌. تا وقتی سالک‌، چشم دل خود را از معایب نفسانی پاک نکرده باشد، نمی‌تواند باغ معارف و بوستان اسرار غیب را مشاهده کند. زکام خواهش‌های نفسانی را از مغز و بینی‌ات بزدای تا نسیم جان‌بخش الهی به مشام تو برسد. تب و صفراهای باطنی، ذائقه درونی انسان را مختل می‌سازد و نمی‌تواند طعم شیرین حقایق را بچشد. به مرتبه اهل‌الله و مردان حق واصل شو تا صد نوع از حقایق بکر و عروسان روحانی برای تو خود‌نمایی کنند. «جولان جان به گرد انجمن» یعنی در جمع دوستان اهل راز، که در آن‌جا جان در بند نیازهای تن نیست و آزادانه جولان می‌کند‌.

د/2 ب/1961 ببعد

ترس از نداشتن، صدای شوم نفس است که مانند آواز غول، رهروان را می‌ترساند و گمراه می‌کند و به پستی (سُفول) می‌کشاند. «بالا» عالم معنا و عالم غیب است‌ و این بلندی‌، بلندی جسمی و ظاهری نیست‌؛ بلکه کمال روح و عقل است که به روح مطلق و عقل کل، پیوند می‌یابد.