«دم به دم در تو خزان است و بهار»

 مجاهد: کسی است که با نفس به جهاد بر‌می‌خیزد و تقوا پیش می‌گیرد؛ در راه حق استقامت می‌کند و در پایان راه به کشف اسرار و درک حقایق عالم غیب، نائل می‌شود:«وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنَا وَإِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ»:و آنها که در راه ما (با خلوص نیّت) جهاد کنند، قطعاً به راه‏هاى خود، هدایتشان خواهیم کرد؛ و خداوند با نیکوکاران است.[1]

بسط دل: گشودگی خاطر مرد حق است که در اثر لطف شحنهْ کبریا دست می‌دهد و همراه با شادی شوق دیدار یاران است و مرد حق، در این حال زبان می‌گشاید و آن‌چه را در می‌یابد با یاران می‌گوید.

هجویرى گوید: «بسط عبارت است از بسط قلوب اندر حالت کشف، و قبض عبارت است از قبض آن در حالت حجاب. و این هر دو از حق است بى‏تکلّف بنده. و قبض اندر روزگار عارفان چون خوف باشد اندر روزگار مریدان و بسط اندر روزگار عارفان چون رجا باشد اندر روزگار مریدان... و از مشایخ گروهى بر آنند که رتبت قبض رفیع‏تر است از رتبت بسط.»[2] قشیرى گوید: «قبض و بسط دو حالت‏اند که پس از ترقى بندهْ سالک از حالت خوف و رجا بدو دست دهد و از جمله فرق‏ها میان قبض و بسط و خوف و رجا این است که خوف و رجا نسبت به آینده است و قبض و بسط نسبت به حال.»[3]

قبض: حالت مقابل بسط است که در سالک، شوق و وجدی نیست و خوف قهر بر درون او غلبه دارد و درد، درون او را می‌آزارد و این حالت قبض، می‌تواند نتیجهْ آمیختگی به دل‌بستگی‌های مادی و غل و غش نفس باشد.

خوف و جوع: برگرفته است از آیه «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ اَلصَّابِرِینَ: و هر آینه شما را مى‏آزماییم به اندکى از بیم و گرسنگى و کاهش در داراییها و جانها و محصولها، و مژده ده شکیبایان را.»[4]

سخن از جلوه‌های بهار و خزان معنوی و چالش‌های روحی در زندگی انسان سالک است. مولانا پس از توصیف تحولات طبیعت، به عنوان یک آزمایش الهی, می‌خواهد سخن را به درون انسان بکشاند و در درون انسان هم خزان و بهاری را نشان دهد: اگر لطف حق شامل انسان شود، در درون او، بهاران می‌آفریند و اگر دزد خفی یا نفس شایستهْ قهر الهی باشد، زمستان بر او فرود می‌آید و از نظر معنوی و درونی، او را چارمیخ می‌کند و حالتی میان لطف و قهر نیز وجود دارد که بنده را تهدید به قهر می‌کند و این خزان درون انسان است. «دم به دم در تو خزان است و بهار»

او می‌گوید: مسائل و گرفتاری‌های زندگی آزمایش حق است که ما را مثل یک سنگ معدنی ذوب می‌کند و نقد جان را از میان این چالش‌ها ظاهر می‌کند:« لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَأَنفُسِکُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِینَ أُوتُواْ الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَمِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُواْ أَذًى کَثِیرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِکَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ»: به یقین (همه شما) در اموال و جانهاى خود، آزمایش مى‏شوید! و از کسانى که پیش از شما به آنها کتاب (آسمانى) داده شده [= یهود]، و (همچنین) از مشرکان، سخنان آزاردهنده فراوان خواهید شنید! و اگر استقامت کنید و تقوا پیشه سازید، (شایسته‏تر است؛ زیرا) این از کارهاى مهم و قابل اطمینان است [5]. مولانا مجموعهْ نیکی و بدی را به سکه‌های خالص و ناخالصی تشبیه می‌کند که باهم در یک کیسه ریخته باشند. او می گوید: همواره مردان راه حق ریا و تظاهر را در مریدان می‌بیند ، ومقام اجرایی و کارگزار آن کارهایی هستند که باید در هدایت مریدان صورت پذیرد.

 شیر ده اى مادر موسى: برگرفته است از آیه «وَ أَوْحَیْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏ أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذا خِفْتِ عَلَیْهِ فَأَلْقِیهِ فِی اَلْیَمِّ وَ لا تَخافِی وَ لا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیْکِ وَ جاعِلُوهُ مِنَ اَلْمُرْسَلِینَ: و وحى فرستادیم مادر موسى را که او را شیر ده و چون بر او ترسیدى او را در دریا افکن و مترس و اندوهگین مباش. ما او را به تو باز مى‏گردانیم و از جمله پیمبرانش مى‏کنیم.»[6]

روزِ الست: روزى که خدا بر پروردگارى خویش از جانهاى فرزندان آدم پیمان گرفت.

همچو موسى شیر را تمییز کردن: اشاره است بدان چه در تفسیر آیه « وَ حَرَّمْنا عَلَیْهِ اَلْمَراضِعَ مِنْ قَبْلُ: پستان همه شیر دهندگان را از پیش بر او حرام کردیم.»[7] آمده است. موسى (ع) از پستان دایگان شیر نخورد تا آن که مادر او را آوردند و پستان در دهان او گذاشت.

مولَع: آزمند، حریص.

یا اُمَّ مُوسى اَرضِعى: اى مادر موسى او را شیر ده. برگرفته است از آیه «وَ أَوْحَیْنا إِلى‏ أُمِّ مُوسى‏ أَنْ أَرْضِعِیهِ.»

مولانا برای نمونهْ تحولات انسان و تمییز دادن مسائل معرفتی و شناخت حق، موسی را مثال می‌زند. در این ابیات، موسی بنده‌ای است که استعداد هدایت و درک اسرار حق را دارد و مرشد او، حالتی چون مادر موسی دارد که مطابق قرآن، به اشارهْ حق، فرزند را در سبدی نهاد و بر رود نیل رها کرد و آب، سبد را به سرای فرعون برد و فرعونیان که در پی دایه‌ای بودند، مادر موسی را به عنوان دایه به بارگاه بردند.

مولانا می‌گوید: بنده‌ای که از ازل با حق پیوندی داشته است، مانند موسی، از دایهْ دیگر شیر نمی‌خورد و به مادر موسی می‌گوید: ای مادر موسی! اگر بسیار مشتاقی که تمییز کودکت را ببینی، او را شیر بده که او از دایه بد شیر نمی‌نوشد.