همهْ کائنات و موجودات متأثر از حقایق الهی‌اند

مَسجِد اهل قُبا: بعض مفسّران گویند آیه لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى اَلتَّقْوى‏ مِنْ أَوَّلِ یَوْمٍ»[1] در باره مسجد قباست و بیشتر گویند در باره مسجد مدینه است.

کفو: به معنای نظیر، قرین ، برابر و همتا است ، و مقصود منافقانى است که به مسجد قبا نرفتند و برابر آن مسجد ضرار را ساختند. (مسجد قبا که جمادى بود منافقان را که کفو مؤمنان نبودند نپذیرفت).

حَیف: به معنای ظلم، ستم، جور است.

امیر داد: کنایه از رسول اکرم (ص) است که دستور داد مسجد منافقان را آتش زدند.

حقایق: به معنای وجود حقیقی کائنات در علم الهی و گفته‏اند حقیقتى که دیگر حقیقتها از آن پدید آمده، ظاهراً آن چه گوهر موجودات از آن پدید آمده.

اصل اصلها:

          پس به صورت آدمى فرع جهان             وز صفت اصل جهان این را بدان‏

          ظاهرش را پشّه‏اى آرد به چرخ             باطنش باشد مُحیط هفت چرخ‏

3767- 3766 / د /4

گور او: چنان که در حدیث است «القُبرُ لَرَوضَةٌ مِن رِیاضِ الجَنَّةِ أَو حُفرَةٌ مِن حُفَرِ النّار.»[2]

مسجد کُن: همان سازندگان مسجد ضرار یا به طور کلی کسانی هستند که در راه نفاق گام بر می‌دارند.

 ( 3031) مسجد اهل قبا که جماد بود چیزى را که هم شأن و کفو او نبود بنزدیکى خود راه نداد. ( 3032) در جمادات چنین ستمى پیش رفت نکرد و پادشاه عدل به آن ناکفو آتش زد. ( 3033) پس حقایق که اصل اصول است بدان که در آن جا فرق‏ها هست و قلب و نقد با هم فاصله‏ها دارند. ( 3034) نه حیاتشان مثل هم و نه مرگشان بهم شبیه است‏. ( 3035) و نه گورشان مثل یکدیگر است حال دیگر از تفاوت و فرق جهان دیگر آنها چه بگویم که چیست‏. ( 3036) تو اى مرد کار خود را بمحک بزن تا مسجد اهل ضرار نسازى‏ . ( 3037) شاید به آن مسجد سازها شماتت کردى و وقتى نظر انداختى خود از آنها بودى‏ .

مولانا در مثنوی، بارها سنگ‌ها و موجودات بی‌جان را متأثر از حقایق الهی شمرده است.مسجد قبا به ظاهر جماد بود و روح و ادراک نداشت، اما مسجد منافقان را در برابر خود نپذیرفت. مولانا می‏‏گوید: وقتی که جمادات خلاف حق را نمی‌پذیرند، به این دلیل است که در علم الهی، فرق‌ها و فصل‏هایی بین کائنات بوده و به جماد نیز تلقین و تعلیم شده است. در عالم غیب یا عالم معنا حیات و ممات هم معنای دیگری دارد یا به گونهْ دیگری است. مولانا می‏‏گوید: وقتی کار در جمادات چنین باشد، در انسانها چگونه خواهد بود. مسلّم است که انسانها را در گوهر تفاوتهاست. سالک را باید که پیوسته مراقب خود باشد و کار خود را نیک بسنجد مبادا آن چه از او سر مى‏زند براى هوى بود نه براى خدا. خاصه آن که از کار دیگران عیب گیرد و عیب خود نبیند. اگر هر کسی نیک و بد وجود خویش را با کمک محک و مرشد بشناسد، به راه نفاق نمی‏‏افتد.