بیان ِحال ِخود پرستان و ناشکران در نعمتِ وجود انبیا و اولیا علیهم السّلام

دنیاپرستان خوابناک

 هر که ز یشان: یعنی هریک از ایشان یا همهْ ایشان «ایشان» مقصود پیمبران یا اولیاست.

سبک دارى: یعنی سهل انگاری و آسان‌گیری، ارزش ننهادن، بى‏اهمیت فرض کردن.

او: مرجع هر دو ضمیر را مى‏توان «خدا» گرفت و مى‏توان ضمیر دوم را به «بنده» ارجاع داد، هر چند در لفظ نیامده است.

فراغت از غم فردای او: یعنی نگران قیامت نبودن و به آن فکر نکردن.

لقاى صالحان: یعنی دیدار مردان حق و بهره‌مندی از هدایت آنها، دیدار خاصان خدا و از آنان پند نیوشیدن.

شهان: کنای از پیمبران و اولیاومردان حقند.

روبه شانگى: یعنی خدمت دروغین؛ تظاهر به خدمت و کوچکی، کنایه از ظاهر سازى و تزویر .

سیر چشم: یعنی بی‌نیاز از منافع و ظواهر زندگی مادی. کنایه از بى‏اعتنا به نعمت این جهان، مقابل گرسنه چشم.

دغا: به معنای حیله و نیرنگ است.

خُفیَه: پنهانى، نهانى، درون.

زَرق: تزویر.

در آمیختن: آمیزش داشتن. کنایه از دوستى و آشنایى نمودن.

مولَع: یعنی حریص، آزمند.

نفقه: هزینه، خرج روزانه.

خوابناک: خواب آلود، که در خواب است.

از بن دندان: در این بیت به معنى از رضاى خاطر، به رضا و رغبت.

ضلال: گمراهى.

چاره بودن: گزیر بودن، صرف نظر کردن، در گذشتن.

( 3070) هر کس از گناه و عیب آنها یاد آورى نموده از دل چون سنگ و از جان سیاه آنان گفت‏. ( 3071) از اینکه فرمان‏هاى خدایى را سبک گرفته و از غم فردا فراغت دارند. ( 3072) از هوس و عشق دنیا و زبونى نفس زنانه آنان‏. ( 3073) و آن فرارى که از گفته ناصحان داشته و از ملاقات صالحان همى‏رمند. ( 3074) با دل و اهل دل بیگانه و با شاهان رفتارشان چون روبهان با تزویر است‏. ( 3075) همانها که سیر چشمان را گدا پنداشته و از حسد در پنهانى آنان را دشمن مى‏دارند. ( 3076) آرى اینها صفات تو است که مى‏گویم اگر آن سیر چشم چیزى از تو قبول کند گویى گدا است و اگر نپذیرد مى‏گویى تزویر و مکر و ریا است‏. ( 3077) اگر با تو آمیزش کند گویى طمع دارد و اگر دورى گزیند گویى متکبر است‏. ( 3078) منافق وار متعذر هستى که من در تهیه نفقه زن و فرزند درمانده‏ام‏. ( 3079) نه مجال سر خاریدن دارم و نه وقت پرداختن بدین و آئین‏. ( 3080) مى‏گویى اى فلان همتى کن که من هم عاقبت بخیر شده و در جرگه اولیا باشم‏. ( 3081) این سخن هم از روى درد و سوز دل گفته نشده چون شخص خواب آلوده یاوه‏اى گفت و بخواب رفت‏. ( 3082) مى‏گوید لابدم قوت عیال خود را تهیه کنم و بهمین جهت با جدیت کسب حلال مى‏کنم‏. 

مولانا مانند بسیاری از مردان، پیروی از هوای نفس را به کار زنان تشبیه می‏کند و موارد بسیاری در مثنوی هست که نفس و زن را مشابه یک‌دیگر می‌بیند. روی سخن مولانا با کسانی است که خرج زن و بچه را بهانه کرده‌اند تا دین را زیر پا بگذارند. مولانا می‏گوید: سخن دنیاپرست از سر دل‌سوزی نیست. دنیا پرست می‏گوید: من ناچارم که صمیمانه دنبال کسب و کار حلال باشم. مولانا فقط به مردان حق می‏گوید: که ما را با توجه معنوی و باطنی خود، به یاد داشته باشید.