دنیاپرستان خوابناک(ادامه)

نِعمَ الماهِدُونَ: برگرفته است از آیه «وَ اَلْأَرْضَ فَرَشْناها فَنِعْمَ اَلْماهِدُونَ: و زمین را گسترانیدیم و چه نیکو گسترندگانیم.»[1] و از «نِعمَ الماهِدون» عنایت پروردگار مقصود است.

هَذا رَبِّ: هذا ربِّى: این پروردگار من است. سخن حضرت ابراهیم (ع) است.[2]

این دو مجلس: اشاره به این جهان و آن جهان است.

در این ابیات، پاسخ مولانا به سخنان آزمندان دنیاپرست است. جان کلام مولانا این است که تو از دنیای مادی نمی‏گذری، چطور از خدای به این بزرگی می‏گذری و او را فراموش می‏کنی؟ با این‌که پروردگار، نعم الماهدون است, یعنی بهترین گسترش دهند‌گان است. از "خدا چاره ستش"، یعنی می‏تواند خدا را فراموش کند و طاغوت، یعنی طغیان‌کننده و نافرمان و مانع راه حق. "صبر"، یعنی خودداری از پیروی هوای نفس و نخواستن دنیا و شکوه نکردن از نداشتن آن. مولانا به آیات 75 تا79 سورهْ انعام اشاره می‏کند که ابراهیم خلیل، در جست‌وجوی پروردگار، اختران و ماه و خورشید را خدا پنداشت، اما با دیدن افول آنها این اندیشه را رها کرد. ارتباط این بیت با ابیات بالا در این است که مولانا می‌خواهد بگوید: تو با دیدن ناپایداری دنیا چرا به دنیا دل‌بسته‌ای و رها نمی‏کنی.

 کالأنعامِ: برگرفته است از آیه «أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ: آنان همانند چار پایند، بلکه گمراه‏ترند.» [3] «إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلاً.»[4]

گنده بغل: آن که نم زیر بغل او بد بو باشد. در این بیت کنایه از تیره درون، خبیث دل، رانده شده.

روزگارک: «کاف» افاده تصغیر کند، اشاره به عمر کوتاه این جهانی است که گمراهان، آن را صرف دنیا می‏کنند و به جایی نمی‏رسند. یا افاده تحقیر کند، چه عمر آن که چون چار پا به خور و خواب پردازد ناچیز و بى‏بهره است.

روز دیر شدن: ظاهراً به معنى «محروم ماندن» است و تعبیرى است از حدیث «الصُّبحَةُ تَمنعُ الرِّزقَ: خواب بامدادى مانع روزى مى‏شود».

فکرگاه: ظاهراً پسوند «گاه» به خاطر رعایت وزن آمده است.

بی‌چیز الف، اصطلاح مکتب‌خانه است که الف نقطه‌ای ندارد و در کلام مولانا بیشتر کنایه از بی‌حاصلی زندگی است.

در این اندیشه‌ام: یعنی به یاد خدا هستم.

دستان: مکر، فریب.

( 3092) جز بامید خداوند از این آبشخور چه کس جز گاو و خر جرعه‏اى مى‏نوشد . ( 3093) آن که مصداق آیه« أُولئِکَ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ» است اگر چه مکار است‏ . ( 3094) ولى مکر او سرازیر و بى‏اثر شده و خودش نیز سرازیر گشته رو بپستى رفت روزگارى گذراند و وقت گذشت‏. ( 3095) قوه فکرتش ضعیف و عقلش خرف گردیده عمرش تمام شده و چیزى در دست ندارد. ( 3096) و آن چه هم که مى‏گوید در فکر آخرتم از داستانهاى نفس اماره است‏. ( 3097) این هم که مى‏گوید خداوند غفور و رحیم‏ است جز حیله نفس چیز دیگرى نیست‏ . ( 3098) تو که غمگین هستى و مى‏گویى دستم تهى است اگر واقعاً مى‏دانى که خدا غفور و رحیم است پس این ترس تو براى چیست؟.