قصّه جوحى و آن کودک که پیش جنازه پدر خویش نوحه مى‏کرد

خانه گِِل

 این لطیفه را مرحوم فروزانفر از الاغانى، محاضرات راغب، المحاسن و المساوى ابراهیم بن محمد بیهقی و لطایف عبید زاکانى آورده‏اند.[1] اما در الاغانى آمده است على بن زید، کاتب عباس بن مأمون، از ابن دراج مى‏پرسد: از نادره‏ها براى من چه دارى؟ به هر حال، چون نوشته عبید فارسى است با آن که متأخر است عین آن را مى‏آوریم: «جنازه‏اى را بر راهى مى‏بردند، درویشى با پسر بر سر راه ایستاده بودند. پسر از پدر پرسید که بابا در اینجا چیست؟ گفت آدمى. گفت کجایش مى‏برند؟ گفت به جایى که نه خوردنى باشد و نه نوشیدنى، نه نان و نه آب، نه هیزم، نه آتش، نه زر، نه سیم، نه بوریا، نه گلیم. گفت بابا مگر به خانه ما مى‏برندش.»[2]

جوحى: بعضى او را شخصیتى واقعى پنداشته و گویند از قبیله فزاره بود و «ابو الغُصن» کنیت داشت و با ابو مسلم خراسانى معاصر. جُحى در حماقت مثل است. چنان که گویند: «أحمَقُ مِن جُحى.» و بعضى گویند شخصیتى افسانه‏اى است و بعضى او را با ملا نصر الدین یکى مى‏دانند. نام «جُحا» در ادبیات منظوم و منثور فارسى فراوان آمده است. [3]

کودکى در پیش تابوت: در هر دو مأخذ، نوحه کننده زن است. نالیدن کودک پیش تابوت از تصرفهاى مولاناست.

زَحیر: زشت، بد، تنگ و تاریک.

نشان: اثر. چیزى که بنمایاند آن جا خوردنى است.

معمور: آباد.

کور و کبود: در این بیت کنایه از تاریک و تنگ ناپسند است.

بى‏زینهار: که در آن جاى امان نیست.

نَسَق: نمط، گونه.

( 3127) کودکى در پیش تابوت پدر زار زار گریه مى‏کرد و دست بسر مى‏کوبید. ( 3128) مى‏گفت اى پدر تو را بکجا مى‏برند؟ مى‏برند که بزیر خاک بسپارند. ( 3129) تو را بیک خانه تنگ و خالى مى‏برند که نه قالى دارد و نه حصیر. ( 3130) نه در شب چراغ در آن هست و نه در روز نان و نه نشانى و بویى از طعام در آن جا پیدا مى‏شود. ( 3131) نه در درستى دارد نه سقف و بام‏ صحیح و نه براى روشنایى روزنه‏اى دارد نه در آن جا نه براى مهمان آب چاه هست و نه همسایه‏اى دارد که پناه آن باشد. ( 3132) بدن تو که بوسه گاه مردم بود در یک همچو خانه تنگ و تاریکى چه خواهد شد. ( 3133) در چنین خانه بى‏امان و تنگى البته رنگ و روئى نخواهد ماند. ( 3134) باین طور اوصاف خانه را شمرده و اشک از دیده‏گانش جارى مى‏شد. ( 3135) جوحى که مسخره‏اى بود بپدرش گفت پدر بخدا این جنازه را خانه ما مى‏برند. ( 3136) پدرش گفت ابلهانه حرف مزن جوحى گفت بابا جان نشانیها را گوش بده‏. ( 3137) این نشانیها را که گفت همگى بدون شبهه نشانى خانه ما است‏. ( 3138) همان خانه ما است که نه حصیر دارد نه چراغ نه طعام نه درش درست است نه سقف و بام درستى دارد. ( 3139) بلى اشخاص در خودشان صد نشان از این قبیل دارند ولى کسانى که از حد خود تجاوز کرده‏اند کى این نشانیها را خواهند دید .

مولانا دل ناآگاه و عاری از نور خدا را با گور قیاس می‌کند و به انسان‌ها می‌گوید: از این گِل خانه و مرتبه پست مادی درآیید. خانه زشت و تاریک، خانه سرگشتگی‌، خانه‌ای که آثار زندگی و صفات حیاتی در او نیست، مانند درون منکران. در حقیقت مضمون این ابیات توصیف انسان های بی ایمان است که چون نور ایمان در دل ندارند دلهاشان تاریک است، و بى‏بهره از لذتهاى روحانى و خوراکهاى معنوى.

          روزى بى‏رنج جو و بى‏حساب             کز بهشتت آورد جبریل سیب‏

          بلکه رزقى از خداوند بهشت             بى‏صداعِ باغبان بى‏رنجِ کِشت‏

2541- 2540 / د /3