صبر،«بهشت» لقای حق است 

صبر کردن: کنایه از بریدن از هواهاى نفسانى.

درج: رتبت، پایه.

الصَّبرُ مِفتاحُ الفَرَج: شکیبایى کلید گشایش است.

لالا: غلام، بنده. «لالا» ها بیشتر از سیاهان بودند و در خدمت دختر بچگان و عروسان گمارده مى‏شدند.

شاهد: کنایه از زیبا رو.

شیشه دل: کنایه از کم طاقت که تاب تحمّل ریاضت ندارد،چنین کسی لطف صبر را درک نمی‌کند.

نقش چگل: کنایه از زیباى چگل، و چگل شهرى بود در ترکستان که زیبایان آن معروف بودند.

( 3156) تسبیح تو عبارت از چیست؟ جان تسبیحهاى تو صبر و بردبارى است صبر کن که تسبیح درست همانست‏ . ( 3157) هیچ تسبیحى بدرجه صبر نمى‏رسد صبر کن که صبر کلید گشایش است‏ . ( 3158) صبر مثل پل صراط است که آن طرفش بهشت واقع شده البته هر خوب رویى یک لله و خدمتکار زشتى دارد . ( 3159) تا تو از لله مى‏گریزى وصل براى تو میسر نیست چرا که شاهد همواره قرین لله زشت رواست‏ . ( 3160) تو نازک دل چه خبر دارى که لذت صبر چیست؟ خاصه بردبارى که براى آن شوخ چگل باشد .

«صبر» علاوه بر تحمل دشواری‌های راه حق، فراموش کردن همه چیز جز حق است. چنین صبری است که: «جان تسبیحات توست» یعنی مهم‌ترین یاد خدا همین است که همه چیز را در راه خدا فراموش کنی. این صبر، کلید گشا‌یش کارهاست. «بهشت» لقای حق است و همان‌طور‌که گذشتن بر پل صراط و از فراز شعله‌های دوزخ دشواری دارد، صبر نیز تلخ و دشوار است، اگر جمال حق را می‌خواهی، صبر را باید بپذیری و تحمل کنی صبر برای مشاهده جمال حق با همه سختی‌هایش شیرین است‌.

 مرد: در این‌جا کسی است که دشواری راه حق را می‌پذیرد .

مخنّث: نامردی است که به پستی‌های زندگی مادی دل می‌سپارد.

اسفل: یعنی پستی، فرودین.

سوی اسفل بُرد او را: یعنی او را به کارهای پست و هوای نفس مشغول کرد.

سوی عُلو جنبانید جَرَس: یعنی مدعی است که به سوی بالا می‌رود و در تعالی است.

فرس راندن: کنایه از تاختن.

جرس جنباندن: کنایه از بانگ و فریاد کردن.

گدایان: کسانی هستند که در راه حق به جایی نرسیده‌اند و از ابراز وجودشان نباید ترسید؛ اینها را با متاع این دنیا می‌شود آرام کرد و اگر «عَلم» بردارند برای همین است.

علمهاى گدایان: علمهایى که درویشان بر دوش مى‏گرفتند و براى گدایى گرد شهر مى‏گردیدند. گاهى علمدار با طبل زن همراه بود.

( 3161) مرد از جنگ و چکاچک شمشیر و کر و فر لذت مى‏برد و مخنث از ذکر خوشحال مى‏گردد. ( 3162) آرى مخنث فکر و ذکرش فقط در اطراف ذکر طواف مى‏کند زیرا که فکرتش او را رو به اسفل برده است‏. ( 3163) اگر دیدى که او بالاى فلک رفته است واهمه نکن چرا که او درس خود را به اشتیاق مرتبه پست آموخته است‏. ( 3164) او اگر چه زنگ خود را براى بالا رفتن همى‏زند ولى اسبش را بپائین همى‏راند. ( 3165) علمهاى گدایان ترس ندارد چرا که آنها محتاج لقمه نان هستند.

مولانا بر این مطلب پافشاری دارد که اگر مردان راه حق را که همیشه آماده دستگیرى تواند نمى‏شناسى باید با صبر و ریاضت از خدا بخواهى تا توفیق را نصیبت گرداند. رسیدن بدان نعمت همراه با تحمل این مشقت است. در این راه مردانه باید راه پیمود و سخنان دنیا پرستان را نباید شنود. چنان که قرآن کریم فرماید: « وَ اِسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ اَلصَّلاةِ وَ إِنَّها لَکَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى اَلْخاشِعِینَ: و یارى خواهید از صبر و نماز و آن همانا گران است جز بر فروتنان.»[1]