جایگاه علم تقلیدی وعلم تحقیقی

علم تقلیدى: علم ظاهرى. علمى که از کتاب و استاد فرا گیرند، و براى عرضه به دیگران به کار برند. و غرض از آن رضاى حق و کشف حقیقت نباشد. چنین علم متعلّم را به مرحله یقین نرساند.

          علمِ تقلیدى و بالِ جانِ ماست             عاریه است و ما نشسته کآن ماست‏

2327/د 2

 علم تحقیقى: علمى که از سوى خدا افاضه شود. علمى که از طریق شهود حاصل گردد.

اللّهُ اشتَرَى: برگرفته است از آیه «إِنَّ اَللَّهَ اِشْتَرى‏ مِنَ اَلْمُؤْمِنِینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ اَلْجَنَّةَ: خدا خرید از مؤمنان جانها و مالهاشان را بدان که بهشت براى آنان است.»[1]

درس آدم: درسی است که پروردگار به آدم آموخت و او را به جایی رسانید که فرشتگان بر او سجده کردند . 

أنبِئهُم: اشاره است به آیه:«قالَ یا آدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ»: اى آدم، فرشتگان را از نامهاى آنان آگاه ساز.»[2]

تَلَوُّن: تلوین، از حالى به حال دیگر گشتن بنده.

کوته‌بین: کسی است که توجه به عالم بالا یا عالم معنا ندارد و در پی «علم تحقیقی» نیست؛ دائماً رنگ عوض می‌کند.

بى‏تمکین: یعنی در راه حق ثبات ندارد و هر‌چه می‌داند در محدوده جهان خاکی و زندگی نفسانی است. سست، ناپایدار بودن. و تمکین پایدارى است در محل کمال و درجه اعلى.

( 3276) علم تقلیدى براى فروش است اگر مشترى داشته باشد خیلى خوب فروش مى‏رود . ( 3277) ولى مشترى علم تحقیقى حق است و همیشه بازارش رونق دارد . ( 3278) لب از سخن بسته و مست خرید و فروش است زیرا مشترى حدى ندارد و لا یتناهى است که مى‏فرماید« اَللَّهَ اِشْتَرى»‏. ( 3279) فرشته مشترى درس آدم است محرم درس او دیو و پرى نیست‏. ( 3280) آدم کسى است که درس «أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمائِهِمْ» مى‏گوید و اسرار حق را مو بمو شرح مى‏دهد. ( 3281) کسى که کوتاه بین باشد غرق تلون بوده و بى‏تمکین است‏. ( 3282) من در چند بیت قبل بعضى از عقلا را موش نام نهادم زیرا که موش در خاک جاى دارد و جاى معاش او در خاک است‏. ( 3283) خیلى راه بلد است‏ ولى در زیر خاک که در هر طرف سوراخها درست کرده است‏.

«علم تقلیدی » علوم این جهانی و مادی است که از طریق مدرسه و بحث و استدلال آموخته می‌شود،و به تعبیر مولانا همان (علم‌های اهل حس)است. در مقابل «علم تحقیقی» یعنی علم مُلهَم از جانب پروردگار، علم لدنّی، یا روشنی باطن به نور الهی است، که با مجاهده و ریاضت و هدایت مردان حق و عنایت حق حاصل می‌شود. مولانا می‌گوید: علم تقلیدی را برای آن می‌آموزند که در بازار دنیا بفروشند. این علما از توجه خلق شاد و برافروخته و در غیر این صورت، غمگین می‌شوند. اما علم تحقیقی که ملتزم فنای «خود» و زندگی نفسانی است، خریدارش خداست. مولانا می‌گوید: آدم، هر انسانی است که واصل به حق باشد و به مقام «علم الاسماء» رسیده باشد.