گستراندن نیازهای روحی و عقلی

کمند هست‌ها: یعنی عاملی که همه چیز را از نیستی به هستی می‌کشاند. دلیل خلقت و

نفس موشى: استعاره از عقل معاش. تشبیه «عقل معاش» به موش، از آن جهت است که موش در دل خاک جاى دارد و با دزدى و نقب زدن در خاک قوت خود فراهم آرد. عقل معاش نیز کوشد تا از هر راه موجب آسایش جسم خاکى را فراهم سازد.

لقمه رَند: (رندیدن: اندک اندک از چیزى بریدن) در تعبیر به «لقمه رند» اشاره است بدان که عقل معاش یا نفس موشى همتى پست دارد و مى‏کوشد تا متاع اندک دنیا را با دزدى از این و آن فراهم آرد.

وین زمین مضطرب: چنان که در قرآن کریم است «وَ أَلْقى‏ فِی اَلْأَرْضِ رَواسِیَ أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ: و افکند بر زمین کوههاى استوار تا نلرزاند شما را.»[1] در سخنان امیر مؤمنان (ع) است: « و جنبش زمین را منظّم گرداند با خرسنگهاى استوار و کوههاى سر بر افراشته پایدار.»[2] و نیز: « و با خرسنگها لرزه زمین را در مهار کشید.»[3]

آلت: کنایه از امکان رشد معنوی است.

( 3284) نفس موش و هویت موش جز رباینده و بدست آورنده لقمه و خوراکى چیز دیگر نیست که بقدر حاجت این حس را بموش مى‏دهند. ( 3285) براى اینکه خداى تعالى چیزى بکسى نمى‏دهد مگر اینکه او محتاج به آن باشد. ( 3286) اگر عالم محتاج بزمین نبود خدا هرگز آن را خلق نمى‏کرد. ( 3287) اگر این زمین متزلزل احتیاج بکوه نداشت این کوههاى سربلند با شکوه خلق نمى‏شدند. ( 3288) اگر آسمانها مورد نیاز نبودند هرگز هفت آسمان را از عدم بوجود نمى‏آورد. ( 3289) این آفتاب و ماه و ستارگان بدون اینکه محتاج إلیه باشند ساخته نشده‏اند. ( 3290) پس احتیاج است که کمند موجودات بوده و آنان را از نیستى بهستى مى‏کشاید و هر مردى اسبابش باندازه حاجت اوست‏. ( 3291) پس اکنون که این طور است بیا و حاجت خود را افزون نما تا دریاى جود و کرم بجوش آید. ( 3292) این گدایان سر راه هر کدام حاجت خود را بعابرین مى‏نمایانند. ( 3293) کورى و شلى و بیمارى و درد خود را اظهار مى‏کنند تا بوسیله این احتیاجات رحم مردم را بجنبش آورند. ( 3294) هیچ ممکن است بگوید که مردم بمن نان بدهید که من مال و انبار و سفره گشاده دارم‏.

مولانا می گوید: «نفس موشی» یا شخص کوته‌بین، به یک لقمه از متاع جهان خاکی قانع است و پروردگار هم عقلی به او می‌دهد که در همین حدّ توانایی و ادراک دارد. «حاجت» در این‌جا نیاز روحی و باطنی است و مرحله عالی آن در کسانی است که به درک اسرارِ غیب، حاجت دارند و ساخت درونی آنها مقتضی سیر الی‌الله است. «زمین» محتاج کوه است؛ چون کوه مانند میخ زمین را بر جای خود مستقر می‌دارند :«وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا»:و کوه‏ها را میخهاى زمین؟![4]. در این‌جا زمین، کنایه از مردم و کوه‌، کنایه از عارفان بالله است، همان‌گونه که در کلام حضرت امیر نیز، کوه کنایه از عارفان بالله، آمده است که مردم را از اضطراب روحی و پر‌یشانی‌های روانی نجات می‌دهند: «فهو من معادن دینه و اوتاد ارضه؛ عارف کامل، از ارکان دین و کوه‌های زمین است.»[5]