پروازدر گلشن شکر خدا

کور موش: در عربى نام آن «خُلد» است. جاحظ نویسد: «کور و کر و بلید است و از در لانه بیرون نشود.»[1] در برخى کتابها موش کور و خفاش یکى دانسته شده است. (لغت نامه) و مقصود از آن کسى است که به زندگانى پست دنیاوى چسبیده و به عقل معاش بسنده کرده است. چنین کس چون پى تربیت گیرد، عقل معاش را رها کند و عقل معاد را راهبر سازد مرغى شود و در گلشن خدا تسبیح گوید.

نوش: نوشیدن، لیکن در اینجا به معنى مطلق «خوردن» است. موش کور در لابلاى خانه‏هایى که در زمین دارد از بیخ گیاهان مى‏خورد.

( 3295) در موش کور خداى تعالى چشم قرار نداده براى اینکه در زندگانیش محتاج بچشم نیست‏. ( 3296) او بدون چشم مى‏تواند زندگانى خود را ادامه دهد و در زیر خاک تیره از چشم و بینایى بکلى فارغ است‏. ( 3297) او جز براى دزدى از زیر خاک بیرون نمى‏آید لذا باو چشم نداده براى اینکه از دزدى پاکش کند . ( 3298) و پس از آن پر در آورده بصورت مرغى چون فرشتگان به آسمان پرواز کند . ( 3299) و در گلشن شکر خداوندى هر دم چون بلبل خوش آواز صد نواى روح بخش بر آورد . ( 3300) و بگوید اى کسى که مرا از اوصاف زشت رهانیده و یک نفر دوزخى را بهشتى کرده‏اى‏. ( 3301) این تویى که در یک قطعه پیه روشنى و بینایى تعبیه کرده و تکه استخوانى را شنوائى بخشیده‏اى‏. ( 3302) این معانى که بینایى و شنوائى نام دارد چه تعلقى بجسم دارد؟ و فهم چیزها چه ارتباطى با اسم دارد؟

مولانا می گوید: «موش کور» به هدایت غریزه، خوراک می‌یابد و گاه همین جست‌وجوی غریزی او را از زیر خاک بیرون می‌آورد، اما در این‌جا سخن از کسانی است که چشم باطن آنها کور است و جز دنیای محدود مادی چیزی را نمی‌شناسد؛ اگر هم سخن از حق بگویند مثل آن موش کور است که «به دزدی» از خاک بیرون می‌آید. با این حال ممکن است، خالق از دزدی پاکش کند و او را بال و پری عطا کند. تشبیه «شُکر» به «گلشن» از این جهت است که بنده شاکر از آن‌چه پروردگار برای او اراده می‌کند، خشنود و شادمان می‌شود. «وصف زشت» دلبستگی به دنیا و پیروی هوای نفس است ومنظور از «بهشت» روحی است که از این «وصف زشت» رها شده باشد. شنوایی و بینایی نیز جلوه دیگری از آفرینش است و گوش و چشم ابزار آن است.

مولانا در این ابیات چند نکته مهم را یاد آور شده است: نخست اینکه موجودات همگى فقیرند و آن که به ذات خود بى‏نیاز و بخشنده به دیگر موجودات است خداست. دیگر آن که موجودات پیش از آن که در جهان هستى پدید آیند، در علم حق تعالى بودند و بر حسب استعداد خود تقاضاى وجود مى‏نمودند. دیگر اینکه پروردگار هر چیز را بر حسب مصلحت و ضرورتى که در آن است وجود بخشید. زمین را آفرید تا جانداران را در آن جاى دهد، زمین لرزان بود کوه را در آن نهاد تا از جنبش باز دارد، آسمانها را براى پاس فرشتگان بر افراشت، و هفت گردون را از روى حاجتى که این جهان بدان داشت بگماشت. سپس می گوید هر اندازه که انسان خود را نیازمندتر بیند و در صدد گسترش نیاز های روحی وعقلی باشد واز پروردگار بخواهد، خداوند بدو عطا فرماید. صاحبان همّتهاى پست به خورد و خواب این جهان قناعت مى‏کنند ناچار زندگانى آنان زندگى موشى است. اما آنان که همّتى بلند دارند، بدین قناعت نکنند و خود را محتاج شمارند و از خدا بخواهند و خدا به آنان ببخشد.