تکامل روحانی انسان

وَکر: یعنی لانه پرندگان.

سایِر: روان، جارى.

عاکِف: مقیم، ساکن.

از: براى، بخاطر.

چاکها: کنایه از جویها.

بکر: نو، تازه.

جوى فکر: اضافه مشبّه به به مشبه.

محبوب: دوست داشتنى.

وَحِش: ترسناک، ضد محبوب.

قشر: پوست.

سیر نبات: تبدّل افکار و اندیشه‏ها را در دل به رفتن نباتات بر روى آب جو همانند کرده است که همیشه یکى مى‏گذرد و دیگرى جاى آن را مى‏گیرد.

ممتلى: پر.

شتاب: شتابان، شتابنده.

 ( 3303) لفظ مثل لانه و معنى چون پرنده است جسم چون جوى و روح مثل آبى است که در آن جریان دارد . ( 3304) روح جارى و روان است ولى تو مى‏گویى ایستاده است او مى‏دود و تو مى‏گویى متوقف است‏. ( 3305) اگر عبور آب از خاکها نیست پس این خاشاکهاى تازه بتازه چیست که بر بالاى آن دیده مى‏شود؟. ( 3306) خاشاک تو مى‏دانى چیست؟ صور فکریه تو است که دم‏به‏دم و تازه بتازه بصورت بکرى در صفحه ذهن تو دیده مى‏شود. ( 3307) در روى آب جوى فکر که در جریان است هم خاشاک دوست داشتنى و خوب هست و هم خاشاک بد و نفرت آور . ( 3308) این پوستها که بر روى این آب روان است پوستهاى میوه‏هاى غیبى است که بر روى آب همى‏دود . ( 3309) مغز این پوستها را اگر مى‏خواهى در باغ جستجو کن چرا که این آب از باغ غیبى در جوى فکرت جارى شده‏ . ( 3310) اگر جریان آب حیات را نمى‏بینى بجریان این جوى و سبزه‏هاى اطراف آن بنگر. ( 3311) آب وقتى زیاد شده و جریانش سریع شود قشرها و پوستها که عبارت از صور ذهنیه و فکریه است زودتر مى‏گذرند. ( 3312) وقتى جریان جوى تیزتر گردد دیگر غمى در ضمیر عارفان نمى‏آید زیرا صور هنوز پیدا نشده ناپدید مى‏گردند. ( 3313) و بالاخره زیادى آب و سرعت جریان و شتاب آن که بسر حد کمال رسید در این جوى جز آب چیز دیگر نمى‏گنجد و جز غیب چیز دیگر ادراک نمى‏شود.

مولانا می‌گوید: روح ظاهرا در لانه جسم ساکن می‌نماید اما مانند پرنده‌ای در اضطراب است تا به مبدأ خود باز گردد. مولانا سیر روح را به جریان آبی که از جویباران کوچک می‌آید تشبیه کرده است و خاشاک‌ها را اندیشه‌های نیک و بدی می‌داند که از جریان روح پیدا می‌شود. «قشرها» الفاظی است که ما برای حقایق عالم غیب به‌کار می‌بریم و «ثمار (میوه‌های) باغ غیب» همان حقایق است. برای رسیدن به مغز و مفهوم باید راهی به حق پیدا کنی. «آب حیات» تعبیری است از جریان تکامل روحانی و معنوی. اگر هنوز از تکامل روحانی و معنوی ادراکی نداری، لااقل همین زندگی ظاهری و این جریان آب و خاشاک‌ و علف‌های روی آن را نگاه کن که نمونه‌ای از امور پنهانی در هستی است. اگر آب شتابان بگذرد، قشرها و خاشاک‌ها زودتر تمام می‌شود؛ تکامل روحانی انسان نیز همین‌طور است و صورت‌های زندگی مادی با شدت یافتن جریان‌های روحانی و باطنی، زودتر ناپدید می‌شوند. در بیت‌های بعد از مولانا مرتبه عالی‌تری سخن می‌گوید که علایق مادی در آن نیست و درون عارف سرشار از فراغت و شادی است؛ مانند آن که در جویبار، فقط آب زلال، روان باشد.

همانگونه که در ابیات پیشین اشاره شد، آن چه معنى را در مى‏یابد پیه و استخوان نیست، بلکه نیرویى است که در آن دو نهفته است و آن نیرو از جهانى جز جهان جسم است. مولانا این معنى را با مثالهایى روشن‏تر مى‏کند: درست است که هر حقیقتى اسمى دارد اما اسم فهماننده مسمّى نیست، بلکه راهنمایى است بدان که ذهن را به معنى منتقل مى‏کند و نسبت لفظ به معنى همچون لانه است براى پرنده. لانه و جسم هر دو ساکن‏اند و پرنده و روح سایر، هر چند در ذهن ما روح ساکن مى‏نماید.

          هر نفس نو مى‏شود دنیا و ما             بى‏خبر از نو شدن اندر بقا

          عمر همچون جوى نو نو مى‏رسد             مستمرّى مى‏نماید در جسد

          آن ز تیزى مستمر شکل آمده است             چون شرر کش تیز جنبانى به دست‏

1146- 1144 / د /1

و براى بهتر روشن ساختن این سیر، مثالى دیگر مى‏آورد. هر گاه جریان آبى کند باشد، از گذشتن پى در پى خاشاکى که روى آن است مى‏توان دریافت که آب روان است. همچنین از پى در پى آمدن شکلها و صورتهاى تازه و فکرهاى گوناگون خوش و ناخوش، سیر روح را مى‏توان دید. اما چنان که گفته شد صورتهاى فکرى و آن چه صورتها در آن پدید مى‏آید ریشه‏اش در جهانى دیگر است و چنان که هر اندازه جریان آب بیشتر باشد خس و خاشاک زودتر از آن مى‏گذرد و سرانجام چنان مى‏شود که جز آب صافى در جوى نماند. سیر روحانى نیز چنین است، هر اندازه قوّت روحانى بیشتر بود صورتهاى مادى زودتر از آن مى‏گذرد، چنان شود که دیگر صورتى در آن نماند و همه معنى شود.