نیاز رهرو به استاد در سلوک(1)

آتش و ابراهیم: چنان که مى‏دانیم نمرود گفت ابراهیم (ع) را در آتش افکندند، اما آتش بر او گلستان شد. [1]

          پرورد در آتش ابراهیم را             ایمنى روح سازد بیم را

547 / د /1

نمرودى: کنایه از آن که در آتش نفسِ أمّاره مى‏سوزد.

نمرود بودن نفس: چنان که در ضمن شرح بابیات اشاره شده است، «نفس» را عارفان به «دوزخ» تشبیه کرده‏اند، چون نمرود دستور افروختن آتش و سوزاندن ابراهیم (ع) را داد، «نفس» را به «نمرود» همانند فرموده است.

روح: کنایه از عقلى که حقیقت را بى‏واسطه دریابد.

عین: حقیقت، چنان که هست، در عین بودن، با واقع یکى شدن.

روح در عین است: یعنی به معاینه و دیدار حقیقت رسیده است و برای شناخت حق، دلیل نمی‌خواهد.

رَهرو: کسی است که واصل نیست و همیشه در خطر گمراهی است،آن که هنوز به کمال نرسیده. که پیوسته نیازمند دستگیرى است.

واصل: آن که به حقیقت رسیده است، آن که حقیقت را دریافته است.

چشم و چراغ: کنایه از مشاهدت یقین و رسیدن بدان.

مرد وصال: مردى که به حقیقت رسیده است، مرشد، راهنما. محتملاً اشاره است بدان چه ابو سعید گفت: «نِعمَ الدَّلِیلُ أنتَ وَ الاشتِغالُ بالدَّلِیل بَعدَ الوُصُولِ مَحالٌ.»[2]

اصحاب جدال: اشاره به دانشوران منطق دارد، آنان که خواهند با دلیل و برهان به حقیقت برسند،کسانی هستند که هنوز به حق نرسیده‌اند و «اندر دلیل» مانده‌اند.

 تى‏تى: (اسمِ صوت) آوازى که بدان کودکان را پیش خوانند، و گاه براى مرغان سر دهند.

هندسه گیتى کردن: مساحت جهان را تعیین نمودن. کنایه از احاطت و دانش فراوان داشتن.

علو: بلندى (رتبت)، بزرگى قدر.

الف چیزى ندارد: در مکتب خانه‏هاى قدیم چون مى‏خواستند کودک را با خواندن «الفبا» آشنا کنند و حرفهاى تهجى را بدو بشناسانند، مى‏گفتند «الف» هیچى ندارد. «ب» یکى به زیر دارد، «ت» دو تا به سر دارد، و همچنین. «الف چیزى نداشتن گفتن»: کنایت از زبان کودکانه گشودن، و با ناقصان هم زبان شدن.

بسته دهن: یعنی کسی که هنوز سخن گفتن نیاموخته است، کودک، و در اینجا کنایه از ناقصانى است که از شیخ کامل تعلیم مى‏گیرند،

این: اشاره به این مصراع (از زبان خود برون باید شدن و زبان کودک به کار بردن).

پیر: کسی است که همه، نیاز‌مند همت و ارشاد او هستند و او هم باید در سطح فهم همه سخن بگوید.

 ( 3321) آتش به ابراهیم صدمه نمى‏زند نمرودیان باید از او بترسند. ( 3322) نمرود عبارت از نفس بوده و عقل و جان خلیل روح در عین واقع جاى گرفته و نفس با دلیل سر و کار دارد. ( 3323) دلیل براى راهرو است که هر دم ممکن است در بیابان گم شود ( 3324) ولى آنهایى که بمقصد رسیده و واصل شده‏اند آنها چشم و چراغ دارند روشن مى‏بینند از دلیل راه بى‏نیازند ( 3325) اگر یک نفر بمنزل رسیده از دلیل سخن گفت براى فهم اهل جدال گفته است‏. ( 3326) براى طفل کوچک پدرش تى‏تى و سخنان بچگانه مى‏گوید اگر چه خود عقل مردم بوده و عقلش ساختمان دنیا را تشریح کند. ( 3327) فضل و دانش استاد از اینکه از الفبا سخن بگوید کم نخواهد شد. ( 3329) وقتى با طفل سر و کار دارى باید زبان خود را کنار گذاشته بزبان او صحبت کنى‏. ( 3330) همه مردم مثل اطفال هستند البته باید در موقع لزوم به آنها پند دهد.

مولانا، رهروان را به نفس و کودک تشبیه می‌کند که اسیر علایق این جهانی و نیازمند به آموزش هستند و استاد را به روح و عقل خداجو و واصل به حق تشبیه می‌کند و می‌گوید: نفس آدمی یا کسی که اسیر نفس است، باید از سود و زیان جسمی و مادی بترسد. البته عقل خداجو و روح و‌اصل به حق مانند ابراهیم(ع) از خطر در امان است. «دلیل آوردن» مرشد، به‌کار پدر و مادر تشبیه شده است که برای زبان آموختن به کودک، هجاهای کلمات را مکرر می‌کنند و بر زبان او می‌گذارند. «عقلش هندسه گیتی کند» یعنی دانش و قوای ذهنی او محیط بر عالم باشد، به تعبیر دیگر، همه چیز را بداند؛ به‌طوری که اگر استاد یا مرشدش مطالبی هم بگوید، مقامش پایین نمی‌آید.