استاد راهنما کیمیاى بى‏کران‏

 تریاق: یا پادزهر.

          کوه بود آدم اگر پُر مار شد             کانِ تریاق است و بى‏اِضرار شد

1345 / د /6

تریاق لان: پسوند "لان"، مانند "زار" پسوند مکان است؛ سنگ‌هایی است که مردم بومی آنها را پادزهر می‏دانند.

 ندیم: در اصل به معنى «هم پیاله» است لیکن به معنى مطلق «همنشین» و «مونس» هم به کار رفته است.

مار اژدها شدن: نفس ضعیف قوّت یافتن.

          مادر بتها بتِ نفس شماست             ز آن که آن بت مار و این بت اژدهاست‏

772 / د /1

مار شهوت: را در ابتلا باید کشت.

ابتلا: یعنی امتحان و رنج و ریاضت دادن به مرید،  

مفلس: یعنی کسی که در راه حق توشهْ راهی ندارد.

اکسیر: مرشد و مرد کامل است 

دل‌دار: تعبیر دیگری است از "صاحب دل" که در کلام مولانا به معنای مرد معنوی و دارای نور باطن است.

جهانند از جهان: یعنی ازاین دنیای مادی گریزاناند.

کم: در این بیت به معنى نفى مطلق است، نظیر «کم آزار»: بى‏آزار.

( 3479) سرورى و ریاست زهر قتال است فقط کسى از آن زهر متأثر نمى‏شود که وجودش از اول تریاق هر زهرى است‏ . ( 3480) کوه اگر پر مار باشد باک مدار چرا که در درون خود تریاقزارى هم دارد . ( 3481) اگر سرورى ندیم عقل تو گردید هر کس که تو را بشکند دشمن خدا خواهد بود . ( 3482) اگر کسى بر خلاف خوى و عادت تو سخنى گوید تو با او کینه‏ور خواهى شد . ( 3483) که مى‏خواهد مرا از خوى دیرینه خودم جدا کند و بر من دعوى سرورى دارد . ( 3484) ولى اگر خوى بد تو محکم نشده بحد عادت نرسیده باشد آتش خشم تو افروخته نخواهد شد . ( 3485) در این صورت چنین کسى با مخالف خود مدارا کرده و قهراً خود را در دل او جاى مى‏دهد . ( 3486) چون خوى در وجود محکم‏ شده و ریشه دوانیده از این جهت مور شهوت تبدیل بمار گردیده است‏ . ( 3487) مار شهوت را در اول بکش و گرنه اگر بماند مارت اژدها خواهد شد . ( 3488) ولى هر کس مار خود را مور مى‏بیند بنا بر این تو حال خودت را از صاحب دل بپرس و بنظر خودت اعتماد نکن‏. ( 3489) تا مس زر نشود بمس بودن خود پى نمى‏برد و تا دل شاه نشود افلاس خود را درک نمى‏کند. ( 3490) تو چون مس کمر بخدمت اکسیر بر بند اى دل هر چه مى‏توانى جور دل دار بکش‏. ( 3491) دل دار کیست؟ کسى است که اهل دل باشد که چون روز و شب از جهان جهانند و از دنیا گریزان‏ . ( 3492) کم عیب کسى را بگو که بنده اللَّه است کمتر کسى را که شاه است و مستغنى بدزدى متهم نما.

مولانا می گوید: پیشوایی و بزرگی روح انسان را می‌کُشد، مگر در مورد کسی که از آغاز پادزهر غرور و خودبینی را در درون داشته باشد. کسانی که خوی بد در درون آنها سرکشی نکند، هدایت می‏پذیرند و تا خوی بد استوار نشده است، می‏شود کاری کرد، اما اگر استوار شد، دیگر اژدها می‏شود. مولانا می گوید: برای اصلاح درون مرید، همه فکر می‏کنند که شهوت و خوی بد در آنها ضعیف است ، اما واقعیت این است که این را فقط پیر می‏تواند داوری کند، ومرید سالک در این زمینه نباید گوش به اظهار نظرهای این وآن دهد.بلکه صرفا باید به دستور العمل های پیراکتفا نماید.پس سالک براى اینکه از گزند خوى بد برهد باید خدمت استاد راهنما را پیش گیرد و چندان بکوشد تا مثل آنان به زر تبدیل شود:

          بد چه باشد؟ مسِّ محتاجِ مُهان             شیخ که بود؟ کیمیاى بى‏کران‏

          مسّ اگر از کیمیا قابل نبُد             کیمیا از مسّ هرگز مس نشد

3344- 3343 / د /2