عذر گفتن فقیر به شیخ

تفسیر حد اعتدال

احوال گفتن: حقیقت حال را بیان داشتن.

غَرامت: در لغت به معنى تاوان دادن است، و در این بیت کنایه از اعتراض صوفیان بر «خوردن بسیار» و «گفتن بسیار» که بر آن تشنیع کردند.

عذر را با غرامت جفت کردن: کنایه از رد کردن اتهام، با نمودن سرِّ کار خویش تا حقیقت بر منکران آشکار گردد. چنان که تفصیل آن در بیتهاى بعد خواهد آمد.

یَم: دریا.

وَظیفَه: مقرّرى.

هم دست: همانند، مساوى.

نُحول: لاغرى، بیمارى، و لاغر شدن از بیمارى.

حافِى: پا برهنه.

از خود شدن: از پا در آمدن.

 ( 3541) آن فقیر بشیخ جواب گفته و عذر خود را بطور موجه بیان کرد. ( 3542) تمام سؤالهاى شیخ را جواب داد که جوابها همگى چون جوابهاى حضرت خضر خوب و بجا بود. ( 3543) جواب سؤالهاى حضرت موسى را که خضر از جانب پروردگار گفت‏. ( 3544) مشکلها همه بیش از اندازه گشوده شد و براى هر مشکلى مفتاحى بدست موسى داد. ( 3545) این درویش هم از حضرت خضر میراثى داشت و براى جواب شیخ همت گماشت‏. ( 3546) و گفت اگر چه میانه روى و حد وسط را گرفتن مطابق حکمت است ولى میانه روى هم بنسبت است‏. ( 3547) آب جوى براى شتر کم است و براى موش مثل دریا است‏. ( 3548) کسى که خوراکش چهار عدد نان است اگر دو یا سه نان بخورد میانه روى کرده‏. ( 3549) و اگر هر چهار نان را بخورد دور از میانه روى است و چنین کسى چون بط اسیر حرص است‏. ( 3550) ولى اگر کسى اشتهاى ده نان داشته باشد او اگر شش نان بخورد میانه روى کرده است‏. ( 3551) من که بقدر پنجاه نان اشتها دارم و تو باندازه شش نان ما مثل هم نیستیم‏. ( 3552) تو ده رکعت نماز که بخوانى خسته و ملول مى‏شوى من با پانصد رکعت هم لاغر یا ضعیف نمى‏شوم‏. ( 3553) یکى تا مکه پیاده مى‏رود دیگرى تا مسجد اگر پیاده برود ضعف بر او مستولى مى‏گردد. ( 3554) یکى در پاکبازى جان فدا مى‏کند و دیگرى جان مى‏کند تا یک نان بدهد.

در جوابی که درویش به مرشد و استاد می‌گوید، دو نکته اصلی مطرح است: اول؛ رعایت حدِّ وسط در کارها نسبت به رشد معنوی و قدرت روحانی هر‌کس فرق می‌کند؛ دوّم؛ اگر کسی به کمال رسیده باشد؛ حدّ و مرزی برای گفتار و کردار او نیست تا در آن حد اعتدال را پیدا کنیم. مولانا با ذکر مثال‌هایی، نکته اول را روشن می‌کند. او با اشاره به قصه شتر و موش، می‌گوید آب رود‌خانه هر چند نسبت به قامت شتر چیزی نیست، ولی همین مقدار آب برای موش، دریایی پهناور است. مثال دیگر؛ تو با خواندن ده رکعت نماز خسته می‌شوی، درحالی‌که من با پانصد رکعت نیز خسته نمی‌شوم. هم‌چنین یک نفر ممکن است با پای برهنه تا کعبه برود و خسته نشود، ولی دیگری حتی نمی‌تواند تا مسجد محله با پای برهنه برود. ظاهراً منظور مولانا به «بشر حافی» صوفی معروف قرن سوم است که تمام زمین را بساط حق می‌دانست و می‌گفت: بر بساط پادشاهان ادب نبود با کفش رفتن. مثال دیگر؛ ممکن است یک نفر در راه مطلوب خود، از جان خو‌یش نیز بگذرد، ولی دیگری جان می‌کَند تا یک قرص نان خیرات کند. خلاصه این که‌، حد اعتدال به ظرفیت‌های روحی و معنوی اشخاص بستگی دارد.