شرح کردن ِشیخ سرِّ آن درخت با آن طالب ِمقلّد

جایگاه علم ومعرفت

 قطب: مهتر قوم، استوانه آهنى آسیا، آن چه قوام چیزى بدوست، کسى که نظام عالم به وجود اوست، مدار جهان هستى، وَلىِ کامل. و در بیت مورد بحث معنى اخیر مقصود است.

آیِس: نومید.

نَدیم: همنشین، هم دم. در این بیت مقصود «فرستاده شاه» است.

رِقّت: مهربانى، شفقت.

شاخسار: کنایه از درخت.

نادر: کمیاب.

جهات: جمع جهت: کنایه از جهان، عالم.

سر خوش: کنایه از آسوده خاطر، بى‏غم.

سلیم: نادان.

دریاى محیط: دریایى که مى‏پنداشتند گرد جهان کشیده شده است.

آب حیوانِ دریاى محیط: استعاره از علم.

به صورت رفته‌ای: یعنی فقط ظاهر و الفاظ را دنبال کرده‌ای و از حقایق بی‏بهره مانده‌ای.

آفتاب: چنان که در تعریف علم گفته‏ اند «علم خود نور است و نور عالم است».

بحر: دریا.

آب حیوانی :بعض عارفان علم را «آب» گفته ‏اند چنان که در تأویل «أَنْزَلَ مِنَ اَلسَّماءِ ماءً»[1] گفته‏اند «أنزَلَ مِنَ سَماءِ الرُّوحِ ماء العِلمِ.»[2]

 ( 3675) در آن منزلى که فرستاده شاه بکلى از خود مأیوس شده بود یک شیخ بزرگوارى بود که عالم وقت و قطب زمان خود بود . ( 3676) شخص مأیوس با خود گفت من که ناامیدم پیش شیخ مى‏روم و از آستان او براه مى‏افتم‏ . ( 3677) اکنون که از آن چه مى‏خواستم نومید شده‏ام دعاى او همراه من باشد . ( 3678) گریه کنان و اشک ریزان نزد شیخ رفت‏ . ( 3679) عرض کرد اى شیخ بزرگوار اکنون هنگام رحم و رأفت است اکنون موقع ناامیدى من است و هنگام لطف در همین وقت است‏ . ( 3680) گفت از چه ناامید هستى؟ مطلوبت چیست و رو بچه مقصدى دارى؟ . ( 3681) گفت شاه بمن امر کرد که براى جستجوى شاخسارى بروم‏ . ( 3682) مى‏گفت درختى هست کمیاب که میوه او کار آب حیات مى‏کند . ( 3683) سالها گردیدم جز طعنه و تمسخر این مردم نشانى از آن نیافتم‏ . ( 3684) شیخ تبسم کرده گفت اى مرد ساده آن درخت زندگى درخت علم است که دانا را زنده ابد مى‏سازد . ( 3685) آن درختى است بس بزرگ و بلند و تعجب آور که آب حیوانیست از محیط دریاى الهى‏ . ( 3686) تو از آن جهت پیدا نکرده‏اى که معنى را رها ساخته پى صورت گشته‏اى‏ .( 3687) این حقیقتى است که گاه بنام درخت و زمانى آفتاب گاه بحرش خواندند و گاه ابر .

باید توجه داشت که مفهوم «علم» در نظر مولانا به‌آن‌‌‌چه در منابع پیش از مثنوی ضمن حکایت آمده، دقیقاً یکی نیست. علمی‏ که مولانا از آن سخن می‏گوید علمی ‏است که آدمی ‏را از این جهان فارغ کند و به حق نزدیک سازد، این علم سرانجام به علم الهی و اسرار غیب می‏پیوندد، به همین دلیل بس بلند و بس شگرف و بس بسیط است. «دریای محیط»، علم الهی است که بر همهْ هستی احاطه دارد.