برخاستن ِمخالفت و عداوت از میان انصار به برکات ِرسول علیه السّلام 

 أنصار: جمع ناصر: در لغت به معنى «یاور»، و در اصطلاح قرآن و حدیث و عرف مسلمانان نام «مردم مدینه» است. که رسول خدا (ص) را به شهر خود خواندند و در فرمان او در آمدند و داستان آن در تاریخها آمده است. خلاصه آن اینکه در سالهاى آخر توقفِ رسول (ص) در مکه، مشرکان کار را بر او سخت کرده بودند، شیوه پیغمبر (ص) چنان بود که در ماههاى حج، نزد کسانى که براى زیارت آمده بودند مى‏رفت و دعوت خود را ابلاغ مى‏کرد. سالى شش تن از مردم خزرج او را دیدند و گفته او را شنیدند و پسندیدند و گفتند ما نزد مردم خود مى‏رویم و آنان را از دعوت تو با خبر مى‏سازیم. اگر به وسیله تو آشتى میان ما برقرار شود محبوب‏تر کس نزد ما خواهى بود.

در آن سالها که قبیله اوس و خزرج با هم جنگى کرده بودند و تنى چند از آنان کشته شده بود، در پى کسى بودند که در دو طرفِ درگیر نباشد و آنان را آشتى دهد.[1]

المُؤمِنُونَ إخوة: «إِنَّمَا اَلْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اِتَّقُوا اَللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ: مؤمنان برادرند، پس میان برادرهاتان آشتى دهید و بترسید شاید رحم کرده شوید.»[2]

مولانا در تأیید نقش گفتمان و رهبری در ایجاد تفاهم و همدلی و رهایی از دشمنی و تنازع و تفرقه، شاهدی از صدر اسلام می‏‏آورد. «اوس و خزرج» دو قبیله معروف عرب جاهلی‌اند، اصل آنها از یمن و مذهب غالب آنها یهودی بوده است. مقارن ایام هجرت، گروهی از آنها اسلام آوردند و پیامبر را یاری کردند و از انصار شدند، اما سال‌های طولانی آتش جنگ میان این دو قبیله شعله‌ور بود و اسلام به تدریج آنها را به هم نزدیک ساخت. مولانا به آیهْ ‌شریفهْ سوره «الحجرات» اشاره می‌کند: «إِنَّمَا اَلْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ» مؤمنان به راستی برادرند. معنای بیت این است: نَفس برادری و دوستی اسلام در آنها چنان اثر کرد که مثل دانه‏های انگور له شدند و آب انگور‏ها با هم یکی شد. «خود» از میان رفت و وحدت پدید آمد.

 اخوان: جمع اخ: برادر. کنایه از جدا جدا در ظاهر، و متحد در معنى.

چون فشردى...: نظیر:

          گر تو صد سیب و صد آبى بشمرى             صد نماند یک شود چون بفشرى‏

680 / د /1

          آن عددها که در انگور بود             نیست در شیره کز انگور چکد

(دیوان کبیر، ب 8696)

اِرَم: باغی بوده است که شدّاد بن‌عاد برای مقابله با بهشت الهی ساخته بود.[3]سپس هر باغ خرم را بدان نام نامیدند.

انگورى: انگور شدن. کنایه از به کمال رسیدن و یکى گشتن.

پوست دریدن: کنایه از جسم را رها کردن و به جان پرداختن.

          اگر چه صد هزار انگور کوبى یک بود جمله             چو وا شد جانب توحید جان را این چنین یابى‏

(دیوان کبیر، ب 26608)

دوست دشمن می‏‏گردد:اگر دوگانگی و جدایی نبود، همه دوست بودند. وقتی دوگانگی پیش می‏‏آید «دوست دشمن می‏‏گردد».

ایرا: زیرا. براى اینکه. (اگر دوستى دشمن شد، نشانه آن است که دوست یکدل نبوده است، چه اگر یکدل بود با خود در جنگ نمى‏شد).

تادو‌ی برخیزد: یعنی نفس واحد شوند.

 در این جامنظور از «غوره» انسان دنیا ‌دوست و بی‌خبر از عالم معناست. این غوره اگر از خامی به درآید مرد راه حق می‏‏شود و اگر در خامی بماند همان وجودی است که در ازل، کفر و بی‌ایمانی در نهادش نهاده‌اند. سخن از مردمانی است که می‏‏خواهند هدایت رهبری الهی را نپذیرند. چنین انسانی که در کافری می‏‏ماند نمی‏‏تواند مصداق برادری مؤمنان و جزئی از نفس واحد آنها باشد و او بدبخت ومنحوس و بی‌دین است. مولانا می‏‏گوید: شقاوت و الحاد اینها، یک راز ناگفتنی دارد و اگر بگویم، فهم نارسای اهل ظاهر فتنه برپا می‏‏کند. اینها مثل «گبر کور» هستند و وجودشان مانند دوزخ است. مجلس ما مانند بهشت است و نباید در آن سخن از دوزخ بگویم. مولانا می گوید:آن که درونش از نور تهى است و تربیت را پذیرا نیست، همچون غوره‏اى است که پختگى نپذیرد. به ظاهر چون دیگران است و درون او پر از کینه و نیران. لیکن راز او را فاش کردن نشاید، و این سر همچنان نهان باید که:

          حق همى‏خواهد که نومیدانِ او             زین عبادت هم نگردانند رو

          هم به اومیدى مُشرَّف مى‏شوند             چند روزى در رکابش مى‏دوند.

          خواهد آن رحمت بتابد بر همه             بر بد و نیک از عمومِ مَرحمه‏

3614- 3612 / د /1

          گر کشانم بحث این را من بساز             تا سؤال و تا جواب آید دراز

          ذوقِ نکته عشق از من مى‏رود             نقشِ خدمت نقشِ دیگر مى‏شود

1375- 1374 / د /3

خلاصه این که مولانا به شیوهْ خاص همیشگی خود، بسیار هنرمندانه، آن چه را که در قرآن کریم آمده است که مؤمنان باهم برادرند یا آن چه در حدیث است که مؤمنان چون یک تن‏اند و دارای وحدت معنوى هستند، مولانا این وحدت در معنى و تفرقه در صورت را به دانه‏هاى انگور همانند کرده است که اخوان در صورت چون دانه‏هاى انگورند یکى خرد و دیگرى بزرگ و گاه در رنگ با اندک اختلاف، اما چون آنها را بفشرند شیره‏شان یکى است.