نقدی بر فلاسفه و اهل کلام

پیروان مذاهب گوناگون جویای حق‌اند

 مولع: آزمند، حریص.

سخنهاى دقیق: کنایه از بحثهاى عقلانى و استدلالهاى فلسفى که بیشتر نتیجه آن پیروزى در بحث و جدال است نه کشف حقیقت.

باز کردن گره‏ها: کنایه از گشودن مشکلهاى جهان.

عشیق: دل بسته، مشتاق.

آیین فزا: ظاهراً تعریضى است به اصحاب منطق و روشهایى که در این علم براى حل مسئله‏ها به کار برند، از ترتیب قیاسها.

مرج: یعنی مرز، زمین، مرتع وچراگاه ، سبزه‏زار.

گره کارى: کنایه از رنج بردن و نتیجه نگرفتن.

 ( 3749) ما در سخنان دقیق حریص بوده بباز کردن گره مطالب عشق فراوان داریم‏. ( 3750) تا ما گره‏ها را ببندیم و بگشائیم و در مراسم اشکال و رد اشکال کوشش کنیم‏. ( 3751) مثل مرغى که بند دام را گاهى ببندد و گاهى بگشاید تا فن دام را یاد بگیرد. ( 3752) عمرش در کار گره بمصرف مى‏رسد و از صحرا و سبزه محروم خواهد ماند. ( 3753) هیچ دامى مغلوب او نمى‏شود ولى بال و پر او از اثر کار بى‏هوده خودش مى‏شکند.

نظر مولانا نسبت به فلاسفه و حکما و به طور کلی اهل استدلال این است که «سخن‌های دقیق» و مستند به دلیل و برهان می‏گویند و ولع دارند که با این سخن‌ها گرهی از کار جویندگان بگشایند اما به جایی نمی‏‏رسند. کار آنها به مرغی شباهت دارد که در دام افتاده است و می‏تواند گرهْ بندهای دام را باز کند، اما همواره باز می‏کند و دوباره می‏بندد تا ماهر شود و فراموش می‏کند که از دامِ گشوده باید گریخت. این مرغ، بال و پر خود را آسیب می‏زند و آزاد نمی‏‏شود. اهل استدلال هم پس از همهْ کوشش‌ها باز اسیر سخن‌های دقیق خویش‏اند و به حق واصل نمی‏‏شوند.

کرّ و فر: یعنی حمله و گریز و به طور کلی تلاش و کوشش، کنایه از جدال و بحثهاى فلسفى.

مرغ: استعاره از آشنایان به فلسفه و بحثهاى منطقى.

کمینگاهِ عوارض: کنایه از شبهه‏ها و وسوسه‏ها که براى آدمى پدید مى‏آید و خواهد با برهان عقلى آن را بزداید، نیز قضاء اللّه که فرود آید.

نُبى: قرآن.

نَقَّبُوا: برگرفته است از آیه «وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ هُمْ أَشَدُّ مِنْهُمْ بَطْشاً فَنَقَّبُوا فِی اَلْبِلادِ هَلْ مِنْ مَحِیصٍ: و بسا پیش از آنان تباه کردیم قرنهایى که در نیرو سخت‏تر از آنان بودند. پس کاویدند در شهرها آیا گریزگاهى هست.»[1]

 ( 3754) کم با گره کوشش کن و کمتر بحث لفظى را شعار خود نما تا از این کر و فر و خود نماییت یک یک بال و پرت گسسته نگردد. ( 3755) صد هزاران مرغ پر و بالشان شکست و نتوانستند راه حوادث را ببندند. ( 3756) حال آنها را از قرآن بخوان « فَنَقَّبُوا فِی اَلْبِلادِ و هَلْ مِنْ مَحِیصٍ » را ببین

مولانا به یاران خود چنین اندرز می‏دهد: اسیر این سخن‌های دقیق و لفّاظی اهل استدلال نشوید تا توانایی پروازتان از میان نرود. «کمین‌گاه عوارض»، همان دنیا و زندگی مادی است که گرفتاری آن ما را از راه حق باز می‏دارد و بال و پر خداجویان را می‏بندد. مولانا می‏گوید: اهل ظاهر و اهل استدلال به خدا نمی‏رسند. کار آنها مثل کار منکران و کافران، بی‌نتیجه است، سرگذشت آنها را در قرآن بخوان: چه بسا اقوام کافری که پیش از آنها نابود کردیم، آنها در سرکشی سخت‌تر از اینها بودند و در بسیاری از نقاط زمین راه یافتند، آیا گریزگاهی برای آنها بود؟ خلاصهْ کلام این که اهل استدلال گمراهند و به کژراهه می‏روند.