شیرینی وصال

 چینه: دانه که مرغان خورند، و در این بیت استعاره از دستگیرى ضعیفان و تعلیم ناقصان است.

سوی عاجزان چینه کشند: یعنی دانه‏ها را به طرف مرغان ناتوان می‏‏کشانند.

باز همّت: (صفت مرکب) داراى همّت چون همّت باز.

ما زاغ: اشاره به آیه شریفه قرآن دارد که مى‏فرماید: «ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى‏ یعنى بینایى پیغمبر کند نشده و او طغیان نکرده است»[1]

لک‏لک:اى خداوند ما براى توئیم ما براى توئیم

شکوهیدن: ترسیدن.

باز سر پیش کبوتر نهادن: کنایه از خاضع شدن نیرومندان ظاهرى برابر آنان که از قدرت معنوى برخوردارند.

حالت: ذوق، وجد.

قند ابد رویش نمودن: استعاره از علم لدنى داشتن.

طاوس پرّان: استعاره از آنان که ظاهرى آراسته دارند و از معنى اثرى در ایشان نه، نیز کنایتى است از آنان که با فرا گرفتن مصطلحاتى چند، دعوى ارشاد دارند.

( 3765) آن مرغانى که از سلیمان روشنى گرفته‏اند کى ممکن است پر و بال بى‏گناهى را بر کنند. ( 3766) بلکه آنها براى عاجزان ارزن مى‏برند و بدون اختلاف و کینه سر خوش و شادمانند. ( 3767) هدهد آنها براى تقدیس راه صد بلقیس را مى‏گشاید. ( 3768) زاغ آنها اگر چه بصورت زاغ است ولى باز همت بوده و مضمون « ما زاغَ اَلْبَصَرُ وَ ما طَغى»‏ بر او صدق مى‏کند. ( 3769) لک لک آنها مى‏گوید لک لک (مى‏گوید اى خداوند ما براى توئیم ما براى توئیم) او آتش توحید بشک زده و شکوک را مى‏سوزاند. ( 3770) کبوتر شان از باز نمى‏ترسد بلکه باز پیش کبوترشان سر مى‏نهد. ( 3771) بلبلشان حالت خوش ایجاد مى‏کند و در درون خویش گلشنى دارد. ( 3772) طوطى آنها محتاج قند نیست که از باطن قند ابدیت رو باو کرده است‏. ( 3773) پاى طاوسشان از پر طاوسشان قشنگ‏تر است‏.

«مرغان کز سلیمان روشن‌اند» مردمی هستند که تعلیمات انبیا و اولیا را پذیرفته‌اند. وسعی می‏‏کنند امکان هدایت دیگران را نیز فراهم کنند. در ابیات بعد، انواع مرغان را با توجه به اقتضائات طبیعی آنها یاد می‏‏کند و می‌گوید: اگر هدایت‌شده باشند، هر یک در هدایت مرغان دیگر اثر دارند. مولانا به قصهْ سلیمان و ملکهْ سبا اشاره می‏‏کند که پیوند آنها موجب شد که بلقیس در صف مؤمنان قرار گیرد. «هدهد» در این میان قاصدی بود که پیام سلیمان را نزد بلقیس برد. مولانا می‏‏گوید: اگر مؤمن به صورت زاغ باشد، از نظر همت و گشودگی خاطر و تأثیر معنوی، مانند «باز» است و خطا نمی‏‏کند. اگر مؤمن لک‌لک باشد، باز هم با آتش توحید، شک را در وجود خود و دیگران از میان می‏‏برد. مولانا از لک‌لک این تصور شاعرانه را دارد که نامش تکرار «لک» است: از آن توست، از آن توست و این لفظ را تعبیری از این اندیشه می‏‏داند که همه چیز ملک پروردگار است. «بازان » قدرت‌مندان دنیا هستند که اگر مؤمن کبوتری باشد، بر آنها برتری دارد و از آنها نمی‏‏ترسد. «آزاد‌بودن از قند» به معنای بی‌نیازی از زرق و برق دنیاست و «قند ابد» شیرینی وصال بقائی حق است که مؤمن را از قند دنیا آزاد می‏‏کند. در ‌نهایت اگر مؤمن طاووس هم باشد، زشتی پای طاووس را ندارد.