منطق‌الطیر سلیمانی

 منطق الطیر خاقانى: اشارت به قصیده مشهور خاقانى که مطلع آن این بیت است:

          زد نفس سر به مهر صبح مُلَمَّع نقاب             خیمه روحانیان گشت معنبر طناب‏

و در آن، رفتن جمع مرغان را نزد سیمرغ، و داورى خواستن از او را در باره بهترین گلها، وصف کند و گوید سیمرغ گل سرخ را که عرق مصطفى است بر دیگر گلها ترجیح داد. و نیز شاید اشارت است بدین بیت:

          ز خاقانى این مَنطِقُ الطَّیر بشنو             که به زو معانى سرایى نیابى‏

منطق الطیر سلیمانى:زبان مرغان حق و زبان اهل معناست، این زبان را باید از مردان کامل آموخت. ظاهراً حسام الدین را در نظر دارد:

          اى سلیمان در میان زاغ و باز                  حلم حق شو با همه مرغان بساز

          اى دو صد بلقیس حلمت را زبون             که اهد قومى انّهم لا یعلمون‏

780- 779 / د / 4

از برون مشرق: ولى کامل بر جهان هستى و مادون ذات پروردگار احاطه دارد.

کرسى: در لغت به معنى تخت، و در اصطلاح قرآن کریم عظمت و قدرت خداوند وعرش الهی است.

ثَرى: زمینخاکی ماست .

رد:به معنای مردود است .

بدان سو: یعنی به سوی حق است.

گز: مقیاس طول. آن چه با آن درازى چیزى را مى‏سنجیدند و به جاى متر کنونى. گز 16 گره است.

قطب مساحت شدن: کنایه از رسیدن به حق و از دیگر بندگان ممتاز گشتن. چنان که در حدیث قدسى است «إِذا تَقَرَّبَ عَبدِى مِنِّى شِبراً تَقَرَّبتُ مِنهُ ذِراعاً وَ إِذا تَقَرَّبَ ذِراعاً تَقَرَّبتُ مِنهُ باعاً وَ إِذا أتانِى یَمشِى أتَیتُهُ هَروَلَةً: چون بنده وجبى به من نزدیک شود یک ذرع بدو نزدیک شوم، و چون یک ذرع نزدیک شود اندازه گشادن هر دو دست، بدو نزدیک شوم. و چون به سوى من به راه افتد دوان نزد او شوم.»[1] و قریب بدین معنى است آن چه از بایزید نقل است که «هر چه هست در دو قدم حاصل آید که یک قدم بر نصیبهاى خود نهد، و یکى به فرمان‏هاى حق. آن قدم را بر دارد و این دیگر را به جاى بدارد.»[2]

لنگ و لوک: یعنی آن که با زانو و کف دست راه رود.

از لنگ و لوک رهیدن: کنایه از مدد گرفتن از نیروى الهى. از نقص رهیدن و به کمال رسیدن.

( 3774) منطق الطیر خاقانى انعکاس صداى مرغان است پس منطق الطیر سلیمانى کجا است؟. ( 3775) تو که یک دم سلیمان را ندیده‏اى چه مى‏دانى که بانگ مرغان چیست؟. ( 3776) آن مرغى که بانگش طرب آور است از مشرق و مغرب بیرون است و خارج از مکان و زمان است‏. ( 3777) هر آهنگش از زمین تا کرسى و از زمین تا عرش شور و غوغا بپا مى‏کند. ( 3778) مرغى که بدون این سلیمان مى‏رود او چون خفاش عاشق ظلمت است‏. ( 3779) اى خفاش مردود با سلیمان انس بگیر تا در ظلمت ابدى باقى نمانى‏. ( 3780) اگر یک متر راه بطرف او بروى مثل متر واحد مقیاس مساحت خواهى شد. ( 3781) اگر یک مرتبه با حال زبون و پاى لنگ بطرف او جستن کنى از همه لنگى و زبونى رها خواهى شد.

خاقانی چند بار سخن خود را «منطق‌الطیر» خوانده است و منظورش این بود که هر کسی نمی‌تواند سخن او را بفهمد و باید سلیمانی باشید تا دریابد که او چه گوید. در این شکی نیست که سخن خاقانی پرمعناست و فهم آن دشواراست، با این حال، مولانا می‏‏گوید: آن معانی علمی و فلسفی خاقانی «صَدا» و انعکاسی از نطق مرغان حق است و منطق‌الطیر سلیمانی نیست. منطق‌الطیر سلیمانی، زبان مرغان حق و زبان اهل معناست. این زبان را باید از مردان کامل آموخت. مرد حق که بانگش شادی حقیقی و آرامش روح می‏‏آورد، بال و پری دارد که همهْ عالم را زیر سایهْ خود می‏‏گیرد. مرد حق در میان عرش و عالم خاک در رفت و آمد است و به اقتضای ضرورت‏های پرورشی و روحی، از کرسی به ثری می‏‏آید یا از عالم خاک به سوی عرش پرمی‌کشد. کسی که چنین هدایتی را نپذیرد، نمی‏‏تواند چشم به نور حق بگشاید. مولانا با استفاده از حدیث قدسی می گوید: انسان اگر حتی به اندازهْ یک وجب با صدق و اخلاص در آن راه پیش برود، معیار و میزان دیگران می‏‏شود؛ مانند چوب یا آهنی که با آن مساحت یا طول را گز می‏‏کنند. حتی اگر لنگان به آن سو بروی؛ قبول حق تو را از لنگی و لوکی می‏‏رهاند و به راه می‏‏اندازد.