جایگاه رفیع انسان

 کَرَّمنا بَنِى آدم: آدمى را گرامى داشتیم. برگرفته است از آیه «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی اَلْبَرِّ وَ اَلْبَحْرِ: و همانا گرامى داشتیم فرزندان آدم را و بردیم آنان را در بیابان و دریا.» [1]

          او حَمَلناهُم بود فِى البَرّ و بس             آن که محمول است در بحر اوست کس‏

1295/ د / 5

بَر: بیابان، خشکى. در این بیت استعاره است از عالم جسمانى و آن چه بدان بسته است از شهوتها و لذتها.

بَحر: استعاره از عالم روحانى و آن چه بدان بسته است.

مِثلُکُم: برگرفته است از آیه «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحى‏ إِلَیَّ: بگو همانا من انسانى مانند شمایم (که) به من وحى مى‏شود.»[2]

( 3789) تو از اثر آیه « وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ » شاه آب و خاک هستى و مى‏توانى در دریاها و خشکى‏ها قدم بردارى. ( 3790) تو همان حملناهم فی البحر هستى پس از « حَمَلْناهُمْ فِی اَلْبَرِّ» بیشتر برو و داخل بحر شو. ( 3791) فرشتگان به خشکى راه ندارند جنس حیوان هم از دریا خبر ندارد . ( 3792) تو به تن حیوان و بجان فرشته‏اى تا هم بر زمین و هم به آسمان راه یابى‏ . ( 3793) او بظاهر «أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ » بوده و با دل باطن همان بشر مصداق« یُوحى‏ إِلَیَّ » است. ( 3794) قالب خاکى در زمین روحش در چرخ برین گردش مى‏کند.

مخاطب مولانا در این موضوع، انسان خداجویی است که در هر شرایطی به عشق حق زنده است؛ در این فراز، مولانا به آیهْ شریفهْ سورهْ اسراء اشاره دارد که: و ما فرزندان آدم را بس گرامی داشتیم و آنان را در خشکی و دریا بر مرکوب‌ها سوار کردیم و ایشان را از غذاهای پاکیزه روزی دادیم و آنان را بر بسیاری از آفریدگان برتری بخشیدیم.

مولانا می‌گوید: تو انسان خداجو، به مصداق همین آیه، به مقام والایی رسیده‌ای که زنده بودن تو، تابع شرایط مادی و ظاهری نیست. جان تو روحی است که پروردگار آن را بر دریای معرفت به حرکت آورده است. از این مرحلهْ خشکی بگذر و پای در دریا بگذار. مولانا می‌گوید: روح خداجو، جامع صفات فرشته و انسان است؛ به عنوان نمونه، کامل روح خداجو، پیامبر(ص) را مَثل می‌زند که ظاهرش با ما فرقی ندارد، اما وحی الهی به او می‌رسد و درونش را روشن می‌کند:قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحی‏ إِلَیَّ أَنَّما إِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ فَمَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلاً صالِحاً وَ لا یُشْرِکْ بِعِبادَةِ رَبِّهِ أَحَداً 4

آن ظاهری که با ما فرقی ندارد، جسم خاکی است و آن‌چه فرق دارد، روح است که در یکی، اسیر گندزار دنیاست و دیگری بر عرش گردش دارد و با پروردگار در رابطه است.

در میان موجودات آن که هر دو جنبه « اختیار و قوّت جسمانى » را داراست انسان است که جسمى خاکى دارد و دلى آسمانى و او را اختیار است تا به کدام سو رود و به تربیت کدام قوّت پردازد. و عارفان معنى تکریم را اختیار گرفته‏اند. چنان که سنایى گوید[5]:

          تو به قوّت خلیفه‏اى به گُهر             قوّت خویش را به فعل آور

          آدمى را میان عقل و هوا             اختیار است شرح کَرَّمنا

          آدمى را مدار خوار که غیب             جوهرى شد میان رسته عیب‏

          از عبیدان وراى پرده چرا             اختیار اختیار کرده تو را

          تا تو از راه خشم و قلاّشى             یا ددى یا بهیمه‏اى باشى؟