اولیاء‌الله از دیدار حق نیرو می‌گیرند 

سنّت: گفتار یا کردار یا تقریر پیغمبر (ص) است، و «تقریر» پذیرفتن گفتار یا کردار کسى است که در محضر او چیزى گوید یا کارى کند، و پیغمبر بر او خرده نگیرد. و معنى دیگر «سنت» استحباب است، مقابل وجوب. که در این بیت همین معنى مقصود است.

سه بار شدن سنّت: شارحان در شرح این جمله، از رسول (ص) روایت‏ها آورده‏اند. هفت روایت را مرحوم فروزانفر در احادیث مثنوى نوشته است.[1] بعض شارحان نوشته‏اند پیغمبر (ص) با سه انگشت غذا مى‏خورد. روایت‏هاى دیگر، در همین معنى در این باره مى‏بینیم، و شاید نزدیکترین آنها به معنى آن در این بیت، همان روایت اخیر احادیث مثنوى است که رسول (ص) چون خواست وضو گیرد سه بار آب بر دو دست ریخت و سه بار مضمضه و استنشاق کرد.

اعذار: جمع عذر: بهانه. یا (به کسر همزه) عذر آوردن،

عذرها را به یک سو نهادن: گویا اشاره به این است که حسام الدین از بیمارى شکایت داشته و با ضعیفى مزاج و کم شدن نیرو، ویا به علت فوت همسرش وضعیت روحی مناسبی نداشته و نمى‏توانسته است همچنان به کار نوشتن مشغول باشد.

مولانا با سرودن این بیت‏ها از یک سو مى‏خواهد او را دل دارى دهد و بر سر کار آورد، و از سوى دیگر به مریدان بگوید حسام الدین همچون دیگر مردمان نیست که مزاج او با عامل‏هاى طبیعى نیرو گیرد و با بیمارى‏ها از کار بیفتد. دیگر مزاج‏ها از عنصرها ترکیب شده است، اما مزاج حسام الدین چون آن مزاج‏ها نیست. سپس تلویحاً مى‏گوید مردمِ عادى قدرت درک مقام او را ندارند.

زهیدن: زاییدن، متولّد شدن، پدید آمدن.

از حرارت جهیدن: حرارتى که از رگ قلب به همه تن مى‏رسد.

 اُستُن: ستون.

قائم: ایستاده. مضمون بیت برگرفته از قرآن کریم است اَللَّهُ اَلَّذِی رَفَعَ اَلسَّمواتِ بِغَیْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَها: خدایى که بر افراشت آسمان‏ها را بى‏ستونى که ببینیدش.[2]

قوّت جبریل: اشاره دارد به آیه شریفه :« ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی اَلْعَرْشِ مَکِینٍ: نیرومندى جاى گرفته به درگاه صاحب عرش.»[3] و نیز آیه شریفهْ: «عَلَّمَهُ شَدِیدُ اَلْقُوى‏.»[4] از «شدید القوى» مقصود جبرئیل است.

ابدال: آفرینشِ اولیاى حق که مولانا از آنان به «ابدال» تعبیر کرده است از نور حق تعالى است، چنان که در جاى دیگر فرموده است:

          بنهد اندر روى دیگر نور خود                که ببیند نیم شب هر نیک و بد

          یوسف و موسى ز حق بردند نور             در رخ و رخسار و در ذاتُ الصُّدور

3058- 3057/ د / 6

          جسمشان مشکات دان دلشان زُجاج             تافته بر عرش و افلاک این سراج‏

          نورشان حیرانِ این نور آمده                       چون ستاره زین ضُحَى فانى شده‏

3070- 3069 / د /6

آنان چون جسم را رها کرده و جان شده‏اند، سراپا نورند. قوت جسمانى‏شان به نیروى ربّانى مبدّل گردیده است.

          از پاى تا به سر همه نور خدا شود             در راه ذُو الجلال چو بى‏پا و سر شوى‏

(حافظ)

طَبَق: خوانى گرد ساخته از چوب یا دیگر چیز که به جاى سفره، خوردنى در آن مى‏نهند و نزد مهمان مى‏آورند.

روح: جبریل است. (تبیان) و گفته‏اند دسته‏اى از فرشتگان‏اند. (کشف الاسرار)

    ( 1) اى ضیاء الحق سومین دفتر را پیش آر که رسم و طریقه ما بمرحله سوم رسید. ( 2) عذرها را کنار گذاشته در دفتر سوم گنجینه اسرار را بگشاى‏. ( 3) جوشش چشمه نیروى تو از سرچشمه نیروى حق است نه از عروقى که بر اثر حرارت غریزیه مى‏جهد و حیات حیوانى را تأمین مى‏کند. ( 4) این چراغ شمس که روشن است از فتیله و روغن نیست‏. ( 5) این سقف گردون که باثبات دائمى بالاى سر ما است بوسیله طناب و ستون بر پا نشده‏. ( 6) نیروى جبرئیل از خوراکى نبود بلکه از دیدار جمال خداوندى بود. ( 7) و همچنین این نیروى ابدال حق نیز از حق به آنها مى‏رسد نه از طعام و طبق‏. ( 8) جسم آنها را هم از نور سرشته‏اند این است که از روح و از شیطان پیش افتاده‏اند.