عمارت‌کردن آخرت:

 و آن عمارت کردن...: یعنی آماده‌شدن برای آخرت.

لُبَد: «لبَد» به معنای فراوان است و ظاهراً از آیهْ شریفه سوره «بلد» گرفته‌شده و به معنای مال بسیار است. «مالا لُبَدا»[1] مال بر هم نهاده است، و در این بیت به معنى آن چه بر هم نهند از خشت و گل و جز آن.

صَفا: بلندى است در دامن کوه ابو قیس در جانب شرقى مسجد الحرام و مقابل آن مَروَه است، و حاجیان را واجب است میان این دو بلندى هفت بار بروند و بیایند و آن را «سعى» گویند.

مِنى: درّه‏اى بر جانب شرقى مکه، به عرض تقریباً هفت صد متر و طول دو کیلو متر و نیم، از جَمره عقبه تا وادى مُحَسِّر، که حاجیان باید از سر زدن خورشید روز دهم تا ظهر روز دوازدهم در این درّه بمانند. در این بیت «در صفا گور کندن» و «در منِى دفن مَنِى کردن»، استعاره از کشتن نفس است و فانى ساختن خود در خدا.

مدفونِ غم شدن: غم را به جان خریدن. پاس محبّت داشتن.

دمت از دم او مدد یابد: از فیض او بهره‏مند شوى.

گورخانه و...:

          مرد درویش که بارِ ستم فاقه کشید             به درِ مرگ همانا که سبکبار آید

          و آن که در دولت و در نعمت و آسانى زیست             مردنش زین همه، شک نیست که دشوار آید

         به همه حال اسیرى که ز بندى برهد             بهتر از حال امیرى که گرفتار آید

(گلستان سعدى، ص 162)

سَرَه: نیک، پسندیده.

دست گرفتن: یارى کردن.

هوش: مرگ.

منکر: به هر دو معنى مى‏توان گرفت. به معنى لغوى: زشت ناپسند، و نیز نام فرشته‏اى که شب اول مرگ در گور آید.

غَمدان: جاى غم، پر از غم.

از برون...: نظیر:

          همچو گور کافران بیرون حُلَل             اندرون قهرِ خدا عزَّ و جل‏

          چون قبور آن را مُجَصَّص کرده‏اند             پرده پندار پیش آورده‏اند

418- 417/د 5

          چون گور کافران ز درون پر عقوبت‏اند             گر چه برون به رنگ و نگارى مزین‏اند

(سنایى)

و آن یکى بینى: چنان که در حدیث است «رُبَّ أشعَثٍ أغبَرٍ ذِى طِمرَینِ لا یُؤبَهُ لَهُ لَو أقسَمَ عَلَى اللَّهِ لَأَبُرَّهُ: بسا گرد آلود ژنده پوش که به چیزیش نشمارند، اگر به خدا سوگند خورد، حاجتش بر آرد.»[2]

 ( 130) تعمیر گور و لحد باین نیست که سنگ و چوب و پر و پشم براى آن مهیا کنى‏. ( 131) بلکه باین است که براى خود در وادى صفاى الهى گورى کنده و منیت خود را در منیت او مدفون سازى‏. ( 132) و مدفون غم او گردیده خاک درگاهش شوى تا دم تو از دم او مدد یابد. ( 133) قبه و کنگره گورستان در آن جهان کسى را در صف اصحاب معنى قرار نمى‏دهد. ( 134) در این جهان نگاه کن کسانى که زنده‏اند و اطلس مى‏پوشند هیچ ممکن است لباس اطلس هوش و عقل آنها را زیاد کند؟. ( 135) در همین جا جان او در عذاب است و کژدم غم در دل غمدیده‏اش مشغول نیش زدن است‏. ( 136) از بیرون ظاهرش پر نقش و نگار و از درون اندیشه‏هاى غم انگیز کارش را زار نموده‏. ( 137) ولى یکى دیگر در میان دلق کهنه و لباس ژنده خیالات شیرین و اندیشه‏هاى خوش دارد.

مولانا می‏‏گوید: این عمارت، عمارت ظاهری نیست. مقبره‏های باشکوه و مجلل هم نشانهْ علایق دنیایی است و ساختن آنها برای اصحاب معنا مناسب نیست. در پیشگاه حق مقبرهْ باشکوه اثری ندارد. تو نگاه کن انسان زنده‌ای که اکنون در این دنیا جامه‏های حریری و فاخر بر تن می‏‏کند، آیا این جامه بر هوش و عقل او می‏‏افزاید؟ مولانا می‏‏گوید: عمارت‌کردن آخرت این است که برای خود از صفا و صدق گوری بکنی و نفس را زیر پا بگذاری و خودی خود را در برابر وجود حق دفن‌شده و نابود ببینی. باید خاک درگاه الهی شوی و مستغرق در عشق او، تا نَفَس تو از نفَس رحمانی او مددها بگیرد. «اندیشه‏ها» به معنای نگرانی‏های دنیادوستان، چه برای کار دنیا و چه برای کار آخرت است. دو انسان را در نظر بگیریم که، روح یکی دچار عذابی ناگوار است و عقرب اندوه در قلب او لانه کرده است، اما ظاهری فاخر دارد و انسان دیگری که مؤمن ژنده‌پوش است، ولی اندیشهْ او چون نبات قندان یا چون نبات باغ و بوستان فرح‌بخش است و در سخنش هیچ نشانهْ غم نیست.