ذوق دعا و نیایش، نشانه کشش و جذبه حق(2)

 درد: معنى لغوى آن معلوم است، اما در اصطلاح، آزردگى و رنج است از نرسیدن به مطلوب. نیز تاثیر حالتى که از محبوب آشکار شود و محب طاقت تحمل آن را نداشته باشد.[1]

 دل بُردگى: مجذوب شدن، عشق.

زیر لب آواز کشیدن: در نهان خدا را با زارى خواندن، چنان که در قرآن کریم است اُدْعُوا رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیَةً.[2]

مبدأ و آغاز: کنایه از خداوخد متعال است.

ناله سگ...: شارحان در توضیح این بیت تا اندازه‏اى به تکلّف رفته‏اند: هر کس چیزى را جز خدا جوید، اسیر خواهش خویش است و آن چیز همچون راه زن در کمین اوست و از جست و جوى خدا بازش مى‏دارد مگر آن که خدا او را نجات دهد و به سوى خود کشد، و گر نه هرگز نمى‏تواند از مردار (جسم) خود بگریزد.

این توضیح در جاى خود درست است، اما به نظر مى‏رسد مولانا در سرودن این بیت بیشتر به سخن جنید توجه داشته است: «نقل است که شبى با مریدى در راه مى‏رفت سگى بانگ کرد. جنید گفت: لبّیک. لبّیک. مرید گفت: این چه حال است؟ گفت: قُوَّت وَ دَمدَمه سگ از قهر حق تعالى دیدم و آواز او از قدرت حق تعالى شنیدم و سگ را در میانه ندیدم. لاجرم لبّیک جواب دادم.»[3]

جَذبَه: کشش.

رَهزَن: در محاوره به معنى دزد و کسى که راه را بر مسافر بندد، لیکن در این بیت معنى دیگر دارد: آن که یا آن چه کسى را از مطلوب باز دارد.

سگ کهف: داستان آن در سوره مبارکه کهف و تفسیرها آمده است.

از مردار رستن: کنایه از حیوانى در آمدن.

بر سر خوان شهنشاهان نشستن: همنشین اولیاى خدا شدن. «و با سگ اصحاب الکهف آن همه کرامت کند که با دوستان خود فرا راه خود دارد.»[4]

پیش غار: چنان که در قرآن کریم است«وَ کَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصِیدِ »: و سگ آنان گسترده است دو ذراع خود را بر در غار.[5]

سگ پوست: کنایه از آن که ظاهرى ژنده دارد، آن که مردم خوارش انگارند.

جام: کنایه از عنایت حق تعالى.

( 198) جان جاهل از خواندن خداوند دور است براى اینکه باو اجازه یا رب گفتن داده نشده‏ . ( 199) بر لب و دهانش قفل و بند گذاشته شده است که در موقع سختى در درگاه خدا ناله نکند . ( 200) بفرعون صدها ملک و مال داد تا جایى که دعوى عزت و جلالت نمود. ( 201) و در همه عمرش حتى سرش درد نگرفت براى اینکه خدا را نخواند. ( 202) خداوند تمام ملک جهان را باو داد و هیچ درد و رنج و اندوه باو نداد . ( 203) بلى درد بهتر از ملک جهان است چرا که او باعث آن مى‏گردد که خدا را بخوانى‏ . ( 204) بدون درد دعا کردن از افسردگى و برودت است و خواندن حق با درد از دل بردگى و جذب حق است‏ . ( 205) آن زیر لب زمزمه‏ها کردن و بیاد مبدأ بودن‏. ( 206) و با صداهاى حزین و بى‏غش دعا کردن که اى خداى یار بى‏یاران اى فریادرس جز با جذب حق نیست‏.( 207) حتى ناله سگ در این راه بى‏جذبه نیست زیرا که هر کس که بخواهد رو بخدا رود اسیر مانعى است که آن مانع جز بجذب حق مرتفع نخواهد شد. ( 208) چون سگ اصحاب کهف که از مردار بودن رها شده و در سر خوان شهنشهان نشست‏. ( 209) و او در پیش غار تا قیامت عارفانه آب رحمت مى‏خورد. ( 210) اى بسا آنان که پوست سگ دارند و نامى از آنها در میان نیست ولى در پرده از همان جام به آنان داده‏اند.

مولانا می گوید: توجه به حق، نیازمند کششی از جانب اوست. روح و روان انسان نادان از حقیقت این نیایش به دور است، زیرا نادان مجاز به ذکر حق نیست؛ البته چون معرفت ندارد، نمی‌تواند نیایش کند. بر دهان و قلب انسان نادان، قفلی از هوا و حماقت نهاده شده تا به هنگام اضطرار و گزند به درگاه خدا ناله سر ندهد. این مطلب اشاره دارد به آیه شریفه سوره بقره که‌:«خَتَمَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عظِیمٌ»: خدا بر دلها و گوشهاى آنان مهر نهاده؛ و بر چشمهایشان پرده‏اى افکنده شده؛ و عذاب بزرگى در انتظار آنهاست.[6] همچنین مولانا براین باور است که: شکوه و قدرت فرعون نیز قهر الهی است، چون اشتغال به دنیا، او را از توجه به حق بازداشت. او در سراسر زندگی به هیچ‌ گرفتاری و یا درد سری مبتلا نشد تا مبادا به درگاه الهی ناله سردهد.

چکیده مطلب این که: هر انسانی بر حسب استعداد و اندازه کمال خود در پى چیزى است. بعضى دنیا را خواهان‏اند و در پى به دست آوردن آن تلاش می کنند، و بعضى دیگر خدا را می جویند و شب و روز به یاد حضرت دوست ونام او بر زبان دارند. دل هر دسته را دلبرى برده و آنان را اسیر خود کرده. آن سالک را که سعادت یار باشد پى مردان خدا گیرد و مجاهدت ورزد و از دنیا کمترین تأثیر نپذیرد. حق تعالى داستان سگى را که همراه مؤمنان رفت، در قرآن کریم آورد و روز و شب مسلمانان در قرآن آن سگ را یاد کنند. پس سالکى که در پى اولیاى حق رود به چه مقامى خواهد رسید؟