احتیاط و دوراند‌یشی

 حزم: دور اندیشى، احتیاط.

تُخمَه: یعنی دچار سوء‌هاضمه هستم‌. بیماریى که از بسیار خوردن دست دهد.

سقیم: بیمار.

سقیمم: یعنی دردمندم.

دَخمَه: در لغت گورخانه گبران است.

این دخمه: دنیاست که انسان‌ها را چون مردگان در آن برپا نگه داشته‌اند.

درد سر بُردن: کنایه از ترک مزاحمت کردن.

خالو پسر: پسر دایى، کنایه از خویشاوند دعوت کننده.

گوشت در شست دادن: گوشت در قلاب نهادن و به آب افکندن براى گرفتن ماهى. در این بیت کنایه از فریفتن با اندک متاع دنیوى.

جوز: گردو.

ژَغژَغ: (اسم صوت) یعنی صدای شکستن پوست گردو و بادام، آواز به هم خوردن دندان‏ها.

خُرجین: دو توبره که به هم دوزند و از بار پر کنند و بر پشت خر نهند.

خورجین تو: یعنی ذخیره تقوا و معنویت تو.

خرجین و کیسه: استعاره از آن چه سالک از عبادت یا از ذکر یا از ریاضت ذخیره کند.

رامین و ویسه: دو عاشق و معشوق معروف که فخر الدین اسعد گرگانى داستان آن دو را به نظم در آورده است.

          بوى رامین مى‏رسد از جان ویس             بوى یزدان مى‏رسد هم از اویس‏

1828/ د / 4

( 219) حزم و هشیارى آنست که لذایذ و لقمه‏هاى چرب و دانه‏هاى این جهان ترا نتواند فریب دهد . ( 220) اینها نه لقمه چرب و نه شیرینى دارند بلکه سحر خوانده و بگوش مى‏دمند. ( 221) که بیا مهمان ما باش خوش آمدى خانه خانه تو است و تو از ما هستى‏. ( 222) طریقه حزم و احتیاط این است که بگویى من تخمه‏ام و غذا نتوانم خورد و یا بگویى من مریضم و خسته در خانه افتاده‏ام‏. (- بلى حزم اینست که براى رد دعوت او بگویى تخمه‏ام یا بهر عذرى که ممکن باشد متعذر شوى‏. ( 223) بگویى سرم درد مى‏کند درد سرم مده یا مهمانم و نمى‏توانم بیایم‏. ( 224) براى اینکه یک نوش بتو خواهد داد با چندین نیش که نیشش زخمها در تو پدید مى‏آورد. ( 225) اگر پنجاه یا شصت درم زر بتو بدهد چون گوشتى است که در دام ماهى بگذارند تا او را بشست آورند و صید نمایند. ( 226) آن حیله‏گر بکسى چیزى نمى‏دهد بر فرض اینکه بدهد جوز پوسیده و سخنان فریبنده است‏. ( 227) صداى چغ‏چغ گردوها و سخنان ناراست عقل و مغزت را مى‏برد و صد هزار عقل را یکى بحساب نمى‏آورد. ( 228) یار تو با تو است و چون خورجین و کیسه سفرت همراه تو است اگر تو رامینى جز ویسه خود مجوى اگر مجنونى جز لیلى خویش مخواه‏. ( 229) ویسه تو لیلى تو و بالاخره معشوق تو همانا ذات تو است و اینهائى که در بیرون هستند همه آفت جان تواند .

روشن است که منظور از «این سرا» دنیاست و سخن در این است که مزایای این جهان مانند غذاهای چرب و شیرینی است که ما را به سوی خود می‌کشد. مولانا می‌گوید: برای گریز از مهمانی دنیا بهانه‌ای بیاور. شیرینی دنیا در تو زخم (ر‌یش و دمل) پدید می‌آورد. منافع دنیایی و حتّی سکّه‌های زر را رد کن، زیرا زر آن هم مثل گوشتی است که ماهی‌گیر در قلاب خود می‌گذارد. دنیا دغل است و وعده‌های آن مانند گردویی است که مغزش پوسیده باشد. سالک وانسان هشیار باید جانب حزم را نگاه دارد. چنان که از امام صادق (ع) نقل شده است: «الوُقُوفُ عِند الشُّبهَةِ خَیرٌ مِن الاِقتِحامِ فی الهَلَکَةِ: در ایستادن هنگام شبهت بهتر است از در افتادن به هلاکت.»[1] ونیزامیر مؤمنان (ع) فرماید: «لا وَرَعَ کَالوُقُوفِ عِندَ الشُّبهَةِ: هیچ پارسایى چون باز ایستادن هنگام ندانستن نیست.» [2]و اگر توقف نکند به رنج افتد چنان که روستایى در داستان آینده.

در ادامه مولانا به قصه معروف «ویس و رامین» اشاره می‌کند و می‌گوید: معشوق تو (ذات تو)، جنبه معنوی و حقیقی وجود توست؛ در جست‌وجوی حقیقت خود باش و بدان که آن «همه آفات توست» و مانع وصال حق است.