فریفتن روستایى شهرى را و به دعوت خواندن به لابه و الحاح بسیار

گندم نمایان جوفروش

 داستانی که با این عنوان شروع می شود، پیش از مثنوی درکتاب البخلاء جاحظ آمده است ، آن چه جاحظ در کتاب خود آورده ، چنین است:

و از شگفتى‏هاى مردم مرو این است که مردى از آن شهر پىِ تجارت و حج پیوسته به عراق مى‏شد و عراقى او را گرامى مى‏داشت، و او مى‏گفت چه مى‏شد که به مرو مى‏آمدى تا جزاى نیکى تو دهم. زمانى رسید که عراقى را به مرو حاجتى افتاد و همه دل خوشى او این بود که مروزى وى را از رنج سفر و وحشتِ غربت مى‏رهاند. چون با لباس سفر نزد او شد، او را دید با یاران خود نشسته. دست در گردنش انداخت، اما مروزى در جاى خود آرام نشست چنان که گویى هرگز وى را ندیده است. عراقى پیش خود گفت شاید مرا در این لباس نشناسد. پس عمامه و عرق چین را یک یک برداشت. اما مروزى بدو اعتنایى نکرد، و سرانجام گفت اگر از پوست بیرون بیایى تو را نشناسم.

ما مَضَى: آن چه گذشت، گذشته.

خَرگه: خرگاه (خر: بزرگ گاه: جا، مکان).

خرگه زدن: کنایه از منزل کردن.

حَوایج: جمع حاجت.

راست کردن: آماده ساختن.

فُرجَه جُو: یعنی به قصد تفرج و استراحت، آسایش خواه.

الله الله: در این‌جا یعنی تو را به خدا.

وقت ثمر: فصل میوه.

( 236) در زمانهاى قدیم یک نفر شهرى با یک روستایى آشنا بود. ( 237) روستایى که بشهر مى‏آمد در خانه شهرى منزل مى‏کرد. ( 238) دو سه ماه مهمان او مى‏شد و در این مدت خوراک و منزلگاهش بعهده شهرى بود. ( 239) و هر احتیاجى که داشت مرد شهرى برایگان حاجتش را بر مى‏آورد. ( 240) روزى مرد روستایى رو بشهرى نموده گفت چرا هیچ تو بده ما نمى‏آیى؟ براى تفرج‏. ( 241) ترا بخدا خود و فرزندانت بیایید که الان بهار است و گلها باز شده چمن‏ها سبز و خرم است‏] ( 242) یا اگر بهار نمى‏آیى تابستان وقت میوه بیا که من خدمتى کرده باشم‏. ( 243) همه جمعیتتان از قوم و خویش و فرزندان خود را برداشته بده بیا و سه چهار ماهى در آن جا خوش باش‏. ( 244) در بهار ده ما خطه قشنگى است کشتزارها همگى سبز و خرم و لاله‏زارها دل کش و طرب انگیز است‏.

ترکیب کلی قصهْ روستایی و شهری، دو نمونه از شخصیت‏ها و روحیه‌های گوناگونند که در هر‌جا و هر زمانه‌ای، نظیر دارند. روستایی، دنیاپرست خام و ناآگاهی است که پای‌بند هیچ حق و مسئولیتی نیست و شهری هم اسیر دنیاست، اما نه مانند روستایی، خام و ناآگاه و نه چون او، بی‌شرم و نادرست. درحکایت شهری و روستایی، شهر کنایه از عالم ثروت و آباد الهی و روستا کنایه از دنیای محدود حسی و مادی است. مرد روستایی، تمثیل شیطان و یا شیطان‌صفتانی ناسپاس و نمک‌نشناس است که با وعده‏های دوستانه و سخنان دل‌نشین، انسان‏ها را که از نظر فطرت به عالم روحانی تعلق دارند، به بیغولهْ ویران مادی می‌کشانند و مرد شهری، تمثیل انسانی است که با وسوسهْ یاران و یا قواهای نفسانی که ازمادر نفس او زاده شده‌اند، عالم روحانی و معنا را ترک می‏گوید و راهیِ ویرانه‏ها و هلاکت‌گاه‏های مادی می‏شود. در بخش پایانی، قصهْ روستایی تمثیل کسانی است که ادعای رسیدن به کوی حقیقت را دارند، ولی از معنا تهی هستند و تنها رسوم و آداب عارفان و صوفیان حقیقی را در‌می‌آورند. مولانا در مثنوی، بارها این گندم‌نمایان جوفروش را مورد نقد کرده است.