احتیاط و دور اندیشی در گزینش دوست

 سیبویه: لقب نحوى مشهور دانشمند ایرانی و استاد علم نحو عَمرو بن عثمان است. وى از مردم بیضاء فارس بود. به سال 148 متولد و به سال 180 ه ق در گذشت. لیکن در اینجا مطلق مخاطب مقصود است، و نظیر این خطاب‏ها در مثنوى فراوان است،همانند: اى خواجه بو العلا، اى بو الحسن،...

اِتَّقِ مِن شَرِّ مَن أحسَنتَ اِلَیه: این جمله را بعض شارحان از فرموده‏هاى على (ع) دانسته‏اند، لیکن از سیاق عبارات پیداست که به فرموده‏ى امام نمى‏ماند. میدانى آن را مثل سائر ضبط کرده است.

تُخمِ دَمِ آخر: که باید منتظر پایان آن بود. بعض شارحان آن را شهادتین هنگام مرگ گرفته‏اند هر چند بى‏ارتباط نیست، اما ظاهراً مطلق دوستى مقصود است، و از آن رو به «تخم دم آخر» تشبیه شده است، که به ثمر تخمى که در این وقت کاشته شود، اطمینان نباید داشت.

          تخم تا در زمین نماند سه ماه             بر از او کى خورى به خرمن گاه‏

(سنایى، حدیقة الحقیقة، ص 734)

نظیر: جوجه را آخر پاییز مى‏شمارند. (برخى دوستى‏ها به زیان کشد و برخى را پایانى خوش بود. باید پایان را در نظر داشت).

قَطُوع: برنده.

حَزمُ سوءُ الظّن: «الحَزمُ سُوءُ الظّن: دور اندیشى گمان بد بردن است.» بعضى آن را حدیث گرفته‏اند، لیکن گویند از سخنان اکثم بن صیفى است.

 ( 263) خواجه گفت درست است ولى فرموده‏اند «اتق من شر من احسنت إلیه» از شر کسى که باو احسان کرده‏اید حذر کنید. ( 264) دوستى مثل تخم آخر وقت است از آن مى‏ترسم که بعلت بى‏موقع بودن فاسد شده از میان برود. ( 265) بعضى از مصاحبت‏ها مثل شمشیر برنده یا مثل ماه دى است براى بستانها و مزارع‏. ( 266) و بعضى از مصاحبتها هم مثل فصل بهار است که بر اثر آن سبزه‏ها مى‏روید و مزارع معمور مى‏گردد و دخل بى‏شمارى از آن عاید مى‏شود 0( 267) ولى حزم و احتیاط اقتضا مى‏کند که ظن بد برده و از آن بگریزى و ایمن شوى‏ . ( 268) حضرت رسول (ص ع) حزم را سوء ظن نام برده پس هر قدم را باید دامى فرض کرده با حزم قدم بردارى‏ .

در این‌جا مولانا از زبان مرد شهری به فرزند او (سیبویه) می‌گوید: ای پسر دانای من، فرزند عزیزم‌! بپرهیز از شر کسی که به او نیکی کرده‌‌ای. دوستی مانند دانه گیاهی است که دارد آخرین آثار حیات را از دست می‌دهد و اگر آن را بکارند، همیشه حاصل نمی‌دهد. اگر دوستان از یک‌دیگر دور بمانند، دوستی آنها بیشتر فساد می‌پذیرد. دوستی‌هایی نیز وجود دارد که همه چیز را مانند شمشیر تیز می‌برد و نابود می‌کند‌. اگر در هر قدم مراقب دام‌ها و فریب‌ها باشی، به چاه نخواهی افتاد و دوراند‌یشی همین بدبینی است.