ای انسان چرا خود را فدای بی‏وفایان می‏کنی

 از گمان بد: برگرفته از قرآن کریم است« اَلظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ اَلسَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ اَلسَّوْءِ»: گمان برندگان به خدا گمان بد، بر آنان باد گردش بد.[1]

فسق: فاسق، بد کار.

آتش کاروان: آتشى که کاروانیان در منزل‏ها مى‏افروختند و چون بار مى‏بستند و مى‏رفتند، آن آتش به نشانه از آنان مى‏ماند.

          بى‏رهبرى تو مشعل مهر             چون آتش کاروان نجنبد

(حسین ثنایى، آنندراج، به نقل از لغت نامه)

          دانى ز رفتن تو ما را چه مانده بر دل             از کاروان چه ماند جز آتشى به منزل‏

و در این بیت کنایه از تنها و بى‏یاور.

 منزّه از بالا و زیر: چنان که فرموده‏ى امیر مؤمنان (ع) است: «آن که در جهتش نشاند محدودش انگارد، و آن که محدودش انگارد، معدودش شمارد. و آن که گوید در کجاست در چیزیش در آرد، و آن که گوید فراز چه چیزى است، دیگر جاى‏ها را از او خالى دارد.»[2]

بر شدن سوى گردون: چنان که مشهور است، چون عیسى (ع) به آسمان رفت در چرخ چهارم جاى گرفت.

قارون: مالدار معروف، معاصر موسى (ع) و خویشاوند وى، که مردم آرزو مى‏کردند چون او زندگى کنند. چون موسى (ع) او را اندرز داد و به راه راستش خواند، کینه آن حضرت را به دل گرفت و او را به زشت کارى متهم کرد. و زنى را مال داد تا علیه او گواهى دهد. لیکن زن حقیقت را گفت و موسى (ع) خشم گرفت و قارون را نفرین کرد تا با اندوخته‏اش به زمین فرو شد.[3]

با تو باشد: گرفته از قرآن کریم است:« وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ وَ اَللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ».[4]

از سرا و از دکان ماندن: کنایه از درمانده گردیدن.

جفاها را وفا گرفتن: با لطف و مرحمت چشم پوشى کردن.

          چون شمارد جرمِ خود را و خطا          محض بخشایش در آید در عطا

          کاى ملایک باز آریدش به ما             که بُدَستش چشم دل سوى رَجا

          لاابالى وار آزادش کنیم                     و آن خطاها را همه خط بر زنیم‏

          آتشى خوش بر فروزیم از کرم             تا نماند جرم و زلَّت بیش و کم‏

1848، 1846- 1844/د 5

گوشمال فرستادن: چنان که در قرآن کریم است: وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْ‏ءٍ مِنَ اَلْخَوْفِ وَ اَلْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ اَلْأَمْوالِ وَ اَلْأَنْفُسِ وَ اَلثَّمَراتِ.[5]

در روش: یعنی در سلوک راه حق، ریاضت.

وِرد: آن مقدار از دُعا یا قرآن یا ذکر، نیز عبادت مستحب یا واجب که سالک باید آن را بخواند.

تحویل: بر گشتن.

عهد کهن: عهدى که در روز الست از آدمیان گرفته شده: لا تَعْبُدُوا اَلشَّیْطانَ إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ. (یس، 60)

 مولانا از زبان خدا چنین می‏گوید: ای انسان چرا خود را فدای بی‏وفایان می‏کنی و بر اثر بدگمانی به من به سوی آنان می‏گرایی؟ من از هرخطا و بی‌وفایی مبرّا هستم و آیا تو وقتی که به طرف من می‏آیی نسبت به من بدگمانی؟ ای انسان! یاران نیک و بد هر دو می‏روند و تو باید بدانی که آن که می‏ماند خداست. او خداست که محدود در مکان و زمان نیست. عیسی هم به فلک چهارم رفت و به او دست‌رسی نیست. قارون با تمام ثروت و دارایی‌اش در زمین فرو رفت. اما پروردگار در زندگی مادی و در جهان پس از مرگ با تو خواهد ماند. او خدایی است که کدورت‏ها را به صفا تبدیل می‏کند و ناسپاسی تو را کیفر‌ نمی‏‏دهد. گوش‌مالِ او هم از روی لطف است. مولانا نوعی گوش‌مالی را ذکر می‏کند: در سلوک راه حق اگر وردی را ترک کنی یا ذکری را نگویی، قبض و دلتنگی را به سراغ تو می‏فرستد و این، «ادب کردن» بنده است، نه آزردن او. پروردگار می‏خواهد بگوید: فراموش نکن که مرا در ازل به خداوندی پذیرفته‌ای.