او چو مرغى ...: یعنى اگر عشق بسوى عاشق التفات نکند او چون مرغى پر کنده است از آن جهت که پرواز نتواند یا در خود مى‏طپد همچنین عاشق بى‏عنایت عشق، سیرى در مدارج کمال نمى‏کند و پیوسته مضطرب و بر خویش لرزان است.

چون نباشد نور یارم : مقصود اینست که اگر التفات و عنایت معشوق نباشد وصول بمقام معرفت میسر نمى‏گردد زیرا محب صادق مراقب تجلى انوار یار است و هر چه بر دلش فائض مى‏شود از فیض معشوق است و اگر نور معرفت بر وى نتابد که مقتضى هوشیارى است، عاشق راه بجایى نمى‏برد و چنان مستغرق جمال مى‏گردد که نه خود را مى‏شناسد و نه دیگرى را و در هر دو حالت (بى‏خودى، هوشیارى) عاشق به اختیار خود نیست. و ظاهرا این مضمون برگرفته است از آیه‏ى شریفه: « یَوْمَ تَرَى اَلْمُؤْمِنِینَ وَ اَلْمُؤْمِناتِ یَسْعى‏ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ»: یعنیروزی که مردان مؤمن وزنان مؤمن را می بینی که نورشان پیشاپیش آنان ودر سمت راستشان می شتابد.[8] « وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ.»: یعنی وبرای شما نوری قرار داد که با آن راه می روید.[9]

اگر نور هدایت معشوق نباشد، عاشق چگونه اطراف خود و پیش و‌پای خود را ببیند. اگر پروای او نباشد، هرگز عاشق نمی‌تواند به سوی او پرواز کند: «کشش چو نبود از آن سو، چه سود کوشیدن»

عشق، خواهد کین سخن بیرون بود : یعنی اگر کسی عاشق باشد، نمی‌تواند عشق را پنهان کند. درست مثل آینه‌ای که همه چیز را چنان‌که هست، نشان می‌دهد.

غمّاز: درخشندگی، انعکاس دهنده، جلوه گری.

آینه، غمّاز نبود:یعنی اگر عاشق، مانند آینه غمازی نکند و راز عشق را فاش نگوید، آینه وجودش صاف و روشن نیست و زنگاری از علاقه‌های مادی و حُب جاء و تعلق به ستایش خلق، او را از فاش گفتن حقیقت بازداشته است.مولانا می گوید : عشق حکم آینه دارد که در آن حالات و درجات استعداد هر عاشقى نمودار مى‏گردد چنان که صور محسوسات در آینه‏ى حسى و اگر بگوییم که عاشق آینه‏ى قدرت و تصرف و جلوه‏ى جمال معشوق است هم درست است .

آینه ات: کنایه از ضمیر پاک و تصفیه‏ى باطن است. تهذیب نفس و تصفیه‏ى باطن و زدودن خلقهاى زشت نزد عده‏اى از حکما و عموم عرفا شرط حصول معرفت است بدان سبب که علم و معرفت را از جنس اشراق مى‏دانند و بدین مناسبت ضمیر و درون آدمى را به آینه مانند مى‏کنند از آن جهت که صور علمى در آن منعکس مى‏شود و آینه تا پاک و صافى نباشد صورت را چنان که باید نشان نمى‏دهد و این معنى را مولانا در قصه‏ى چینیان و رومیان بیان کرده است. (مثنوى، د 1، ب 3467 ببعد). و نیز تا بنده صفات خود را محو نکند مظهر اسماء و صفات الهى نمى‏شود پس این زدایش که عرفا آن را «تخلیه » مى‏نامند در مدارج فناء وصف و قرب النوافل که مرتبه‏ى تبدیل صفات است نیز ضرورت دارد ، بیان این مضمون از گفته‏ى مولانا[10]:

            اندیشه را رها کن و دل ساده شو تمام             چون روى آینه که بنقش و نگار نیست‏

            چون ساده شد ز نقش همه نقشها دروست       آن ساده رو، ز روى کسى شرمسار نیست‏

            چون روى آهنین ز صفا این هنر بیافت            تا روى دل چه یابد کو را غبار نیست‏

ممتاز: جدا و منفصل.محتوای بیت برگرفته از آی?:« کَلاّ بل رانَ علی قلوبهم ما کانوا یکسبون»: یعنی چنین نیست بلکه آنچه کرده اند بردل هایشان زنگار نهاده است.[11]

 ( 31) اگر عشق را از عاشق بگیریم واى بحال او که چون مرغ بى‏بال و پرى خواهد بود. () ما با کمند عشق او بال و پر یافته و پرواز مى‏کنیم و همان کمند است که ما را بکوى دوست مى‏کشد. ( 32) اگر نور او جلو و عقب را براى من روشن نکند من از کجا پیش و پس و خوب و بد را درک توانم کرد.() نور او از چپ و راست از بالا و پائین مرا در بر گرفته و همین نور بر سر من تاج مرصع و بر گردن من طوق زرین است.

( 33) عشق مى‏خواهد که این اسرار نهانى آشکار شده و این راز درونى از پرده بیرون افتد اگر آئینه دل غماز نبوده و نتواند این نور مقدس را منعکس کند پس چیست و چه نقصى دارد. ( 34) آیا مى‏دانى آئینه دلت چرا انوار الهى را منعکس نمى‏کند و روشنى آن را ظاهر نمى‏سازد؟ براى اینکه زنگار آلودگیها از چهره او پاک نشده و این آئینه غبار آلود است . () آئینه که از زنگ آلایش پاک باشد اشعه نور خداوندى در آن جلوه گر است. () تو غبار را از چهره آئینه پاک کن تا آن نور مقدس را درک کنى.( 35) این حقیقت را با گوش دل بشنو تا بکلى از آب و گل بیرون آمده و از قید تاریکى آزاد شوى‏.