همهْ موجودات سیر کمالی دارند

 دَفین: نهان جاى، کنایه از دل خاک.

صفات آدمى شدن: کنایه از جزء انسان گردیدن.

          آن چنان کآن طعمه شد قوتِ بشر             از جمادى بر شد و شد جانور

4189 / د /3

جهان زنده: عالم بالا، جهان ارواح.

اِنّا اِلَیهِ راجِعُونَ: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ: همانا ما از خداییم و به سوى او باز مى‏گردیم.»[1]

ذکر تسبیحات: وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ هیچ چیز نیست جز که به پاکى حمد او گوید لیکن شما تسبیح آنان را در نمى‏یابید.»[2]

          آن ندایى کاصل هر بانگ و نواست                      خود ندا آن است و این باقى صداست‏

          ترک و کُرد و پارسى گو و عرب                         فهم کرده آن ندایى گوش و لب‏

          خود چه جاى تُرک و تاجیک است و زنگ             فهم کرده است آن ندا را چوب و سنگ‏

2109- 2107/ د / 1

( 459) دانه هر میوه‏اى بزمین فرو رفته پس از آن از خاک سر بر آورده و بالا رفته است‏ . ( 460) اصل نعمتها از آسمان تا زمین فرود آمده و غذاى جان پاک گردید . ( 461) وقتى بحکم فروتنى از گردون بزیر آمد جزء آدمى گردیده زنده و چالاک شد . ( 462) و آن جماد بصفات انسانى تبدیل شده با بشاشت تمام بر فراز عرش پرواز نمود . ( 464) تمام اجزاء جهان در حرکت و سکون همى‏گویند که:« إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ راجِعُونَ » ما از آن خداوندیم و بسوى او باز مى‏گردیم (سوره بقره) . ( 465) ذکر و تسبیح نهانى ذرات جهان در آسمانها غلغله افکند .

در ادامه ابیات پیشین مولانا می گوید: دانهْ هر میوه‌ای ابتدا به زیر خاک می‌رود و سپس سر از خاک بر می‌آورد. اصل همهْ نعمت‌ها ابتدا از آسمان فرود می‌آید و به زیر خاک می‌رود و غذای روح لطیف و منشأ حیات می‌شود. این نعمت‌ها، چون از روی تواضع و فروتنی به سوی خاک سرازیر شدند، جزو وجود انسان زنده دلیر شدند. بنابراین، آن نعمت‌ها و غذای بی‌جان و جامد، در انسان منشأ ظهور صفات و حیات شد و همراه روح لطیف آدمی، با شادی به سوی عرش بالا به پرواز درآمد. ما ابتدا از جهانی زنده به این عالم آمدیم و دوباره از این عالم پست، به سوی جهان برین خواهیم رفت. عارفان، طبق اصل تبدّل امثال جهان را سراسر حرکت و عشق‌و‌شور می‌بینند و هیچ چیز اسیر سکون و جمود نیست. همهْ موجودات سیر کمالی دارند. همهْ اجزا و ذرات این جهان در حرکتند. تحوّلشان این حقیقت را بیان می‌کنند: «ما از خداییم و به سوی او می‌رویم». ذکر و نیایش ذرّات جهان، غلغله‌ای در آسمان برپا کرده است.