قصّه اهل ضَروان و حیلت کردن ایشان، تا

بى ‏زحمت درویشان، باغ‏ها را قِطاف کنند

منع زکات و حیله‌گری بلاآفرین است

 ضروان: شهرکى نزدیک صنعا و وادیى به همین نام است. یاقوت نویسد: وادىِ نفرین شده است.[1] همان شهر است که نخلستان و باغ‏هاى فراوان داشت.

صاحبان باغ شبانه با یکدیگر پیمان بستند که فردا پنهان از فقراء میوه‏ها را بچینند. شب هنگام آفتى به باغ رسید و بستان را نابود ساخت. صاحبان باغ بامدادان به سر وقتِ باغ رفتند و آهسته با یکدیگر سُخن مى‏گفتند مبادا مستمندى بدان باغ وارد شود. در سوره قلم چنین آمده است:« إِنَّا بَلَوْناهُمْ کَما بَلَوْنا أَصْحابَ اَلْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَیَصْرِمُنَّها مُصْبِحِینَ»: ما آزمودیم خداوندان باغ را چون سوگند خوردند بامدادان میوه‏ها را برند. آن شب آتشى بیامد و جمله درختان باغ را بسوخت.[2]

قِطاف: چیدن.

حیله‌جویی: یعنی تدبیر انسان در برابر مشیت حق که به جایی نمی‏رسد.

کژدم نیش: کنایه از آزاد دهنده، که چون کژدم آسیب رساند. بد نهاد.

عمرو و بکر: کنایه از این و آن.

خُفیه: پنهان.

 ( 474) قصه مردم قریه ضروان را اگر خوانده‏اى پس چرا دیگر حیله جویى مى‏کنى؟. ( 475) چند نفر از اهل آن قریه که در زحمت رساندن بمردم نیش کژدم داشتند در فکر حیله‏اى بودند که روزى یک عده فقیر را قطع کنند. ( 476) تمام شب را در اندیشه حیله‏اى بودند و با هم بمشورت مى‏پرداختند. ( 477) و با هم نجوا کرده و آهسته سخن مى‏گفتند که خدا آن را ملتفت نشود.

آیا داستان مردم ضروان را خوانده‌ای؛ آنها قومی هستند که مطابق تفسیرهای قرآن، مؤمن و اهل خیر و انفاق بودند، اما در سال قحط تصمیم گرفتند که خرمن‏های خود را شبانه درو کنند تا کمتر فقرا و نیازمندان به سوی آنها بیایند و قضای الهی، خرمن آنها را سوزاند و آنها پشیمان شدند و توبه کردند. آیه‏های 17 تا32 سورهْ قلم، اشاره به این قوم دارد. گویا ضروان باغی بزرگ و پرحاصل در یمن و نزدیکی شهر صنعا بوده است و اهل آن ناحیه را اصحاب الجنّة هم گفته‌اند. چند تن از آدم‏های عقرب‌صفت، حیله به‌کار بردند تا رزق و روزی فقرا را قطع کنند. شب طرح و نقشه می‏کشیدند و دربارهْ محروم کردن حقوق بینوایان گفت‌وگو می‏کردند. سرپوشیده و مخفیانه حرف می‏زدند تا مبادا خداوند از اسرار آنان آگاه شود.

 گل انداینده: یعنی پروردگار.

گِل با گل أنداینده اِسگالیدن: نظیر: نقش با نقاش پیکار کردن.

گفت أ لا یَعلَم...: گفت آن که آفریننده (تو) است هواى تو را نمى‏داند؟ که در آهسته سخن گفتن تو راستى است یا چاپلوسى. برگرفته از قرآن کریم است:« أَ لا یَعْلَمُ مَنْ خَلَقَ وَ هُوَ اَللَّطِیفُ اَلْخَبِیرُ: آیا آن که آفریده است نمى‏داند، حالى که او آگاه و تیز بین است».[3]

کیف یَغفُل...: چگونه غفلت مى‏کند از آن که رخت سفر بسته است، کسى که جاى فرداى او را آشکار مى‏بیند.

ظعین: کوچ کننده است.

أینَما قَد هَبطا...: هر جا که فرود آید یا بالا رود (خدا) عهده‏دار اوست و هر چیز او را به شمار آورده است (مى‏داند). جمله اخیر برگرفته از قرآن کریم است:« قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَ أَحْصى‏ کُلَّ شَیْ‏ءٍ عَدَداً». [4]

( 478) براى پنهان ماندن با گل اندود مى‏کند و خیال مى‏کند که دست ممکن است کارى بکند که از دل پنهان بماند. ( 479) آیا آن که تو را خلق کرده آرزوها و اندیشه‏هاى تو را نمى‏داند؟ آیا نمى‏داند که در نجواى تو راستى هست یا ناراستى و تملق؟. ( 480) و کسى که بالعیان منزل فرداى مسافرى را مى‏بیند. ( 481) و مى‏بیند که‏ در کجا بار خود را فرود آورده و از کجا کوچ مى‏کند کسى که متولى امر او بوده و همه چیز او را وارسى کرده و شمرده است آیا ممکن است از تغییر حال او غافل باشد.

مولانا می گوید: انسان که به دست قدرت الهی، از گل ساخته شده متأسفانه با خدا به مکر و حیله پرداخت. آیا دست می‏تواند به‌دور از نظارت و آگاهی قلب کاری انجام دهد. حق تعالی فرمود: آن کس که تو را آفرید، از میل و خواهش تو آگاهی ندارد؟ آیا او نمی‌داند که در رازگویی تو صداقت وجود دارد یا چاپلوسی؟ اشاره دارد به آیهْ 14سورهْ مُلک: «آیا آن‌که همه چیز را از نهان و پیدا، آفرید از آن آگاه نیست در حالی که اوست دانا به دقایق امور و آگاه از همه چیز». بنابراین، ای انسان! باطن خود را صاف کن و دست از نیرنگ بردار. هرجا که او فرود آید یا سوار شود، بی‌گمان پروردگار بر او ولایت و سروری دارد و حساب کارهای او را می‏داند.