روان شدن خواجه به سوى ده 

استدراج و مکر الهی

 اشتاب: یعنی شتابان

در کار آمدن: دست به کار شدن، آماده گشتن.

ساختند: یعنی آماده شدند

مرغ عزم و گاو عزم: اضافه مشبَّهٌ بِه به مشبّه.

غَرس: در لغت به معنى «کاشتن درخت» است یا کشتنى دیگر، و گاه به معنى «درخت» به کار رود.

 غرس کرم: اضافه مشبَّهٌ به به مُشبّه.

ایثار: دیگرى را بر خود مقدم داشتن، بخشش.

عَجِّلُوا...: یاران ما بشتابید تا سود برید.

لا تَفرَحُوا: شادمان مباشید برگرفته از قرآن کریم است« لا تَفْرَحْ إِنَّ اَللَّهَ لا یُحِبُّ اَلْفَرِحِینَ»: شادمان مباش خدا شادمانان را دوست ندارد.[1]

مِن رَباحِ اللَّه...: از سودهاى خدا سود برنده باشید. همانا پروردگار من شادمانان را دوست نمى‏دارد.

افرحوا...: شادمان باشید با آرامش و بردبارى بدان چه (خدا) شما را داده است. هر چیز سر گرم کننده شما را به غفلت در انداخته است. گرفته از قرآن کریم است:« وَ لا تَفْرَحُوا بِما آتاکُمْ وَ اَللَّهُ لا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُور»: و شادمان مشوید بدان چه [خدا] شما را داده است و خدا هیچ خود پسند نازنده را دوست ندارد.[2]

 کلّ آت مشغل...: هر چیز آینده مشغول دارنده شما را به لهو در انداخته است. چنان که در حدیث است «أخشَى أن تَبسُطَ الدُّنیا عَلَیکُم کَما بَسَطَت عَلى مَن کانَ قَبلَکُم فَتَنافَسوها کما تنافَسُوها وَ تُلهِکُم کما الهتبهم: مى‏ترسم دنیا به شما فراخ شود چنان که بر پیشینیان شما فراخ شد، پس در آن با یکدیگر هم چشمى کنید چنان که آنان هم چشمى کردند، و شما را به لهو اندازد چنان که آنان را به لهو انداخت.»[3]

وی: یعنی خدا.

دگرها: عوامل این جهانی اند که ما به آنها دل خوش می کنیم.

استدراج : خارق عادتى است که مدعیان ومنکران دارند و با داشتن او اغوا شده گمان مى‏کنند که در راه مستقیم قدم مى‏زنند. و ساده‌دلان را در دام آنها می‏اندازد. اما در حقیقت مکر الهی است و پروردگار با جلوه دادن این مدعیان، بدی‌های آنها را پنهان می‏کند تا در قهقرای خودبینی و انکار فرو روند، به همین دلیل مکر و استدراج غالباً با هم می‏آید. جلال و شکوه این جهانی هم نوعی استدراج است.

( 497) خواجه بکار پرداخته و تهیه رفتن دیده مرغ عزمش بطرف ده پر گرفت‏. ( 498) اهل و عیال و فرزندانش بار سفر بسته و بر گاو عزم بار کردند. ( 499) با شادى و شتاب عازم ده شده و مى‏گفتند مژده که اکنون میوه‏ها از ده نصیب ما خواهد شد. ( 500) مقصد ما جاى دل کش و وفور نعمت است و میزبان ما شخص کریمى است‏. ( 501) با هزاران آرزو ما را دعوت کرده و نهال اکرام و اعزاز براى ما غرس کرده است‏. ( 502) ما ذخیره تمام طول ایام زمستان از ده به شهر خواهیم آورد. ( 503) او باغ خود را در راه ما پیش کش خواهد کرد و ما را میان جان خود جاى خواهد داد. ( 504) رفقا عجله کنید و استفاده نمایید ولى عقل از درون به آنها مى‏گفت پر شادى نکنید. ( 505) از فایده خدا داده استفاده کنید اینجا مورد فرح و شادى نیست که فرموده‏اند خداوند آنها را که زیاد شادى مى‏کنند دوست نمى‏دارد. ( 506) شاد باشید ولى به آرامى به آن چه خدا بشما داده است هر وارده‏اى که شما را از خدا بخود مشغول کند بالاخره بلهو و لعب رهبرى مى‏کند . ( 507) از او شاد باش نه از غیر که او چون بهار و دیگران چون دى هستند .( 508) هر چه که غیر اوست براى تو استدراج است اگر چه در نظر تو تخت و مملکت و تاج است‏ .  

مولانابه قصّه شهری وروستایی باز می گردد و می گوید: خواجه دست‌ به کار شد و خود را آماده کرد و پرندهْ عزم و تصمیمش، با شتاب به سوی روستا پرواز کرد. در ضمن مولانا نشان می‏دهد که فرزندان خواجه، امیدهای بسیار به این سفر داشته‌اند. شتاب خواجه و فرزندان به سوی روستا، در واقع نقد حال ما انسان‌هاست که به مظاهر دنیوی دل خوش می‏کنیم و با پندار ضعیف خود، دام‏های پنهان شده در مرغزار دنیا را نمی‌بینیم و به چیزی دل می‌بندیم که قاتل ما می‏شود. مولانا با الهام از آیات قرآن، حال کسانی را تصویر می‏کند که مانند فرزندان خواجه، به وعده‏های دروغین و ظواهر دل‌خوشند، اما عقل خداجو و آگاه به حقیقت، از درون می‏گوید: شاد نباشید، بکوشید که از بهره‏های الهی سود ببرید. راستی پروردگار من، دل‌خوشان دنیایی را دوست ندارد. شادی کنید به آن‌چه خداوند برای شما می‏آورد، اما نه شادی با احساس ناچیزی در برابر حق (هونا). هر‌چه جز این به شما می‏رسد، بازدارنده‌ای است که شما را از حق دور می‏کند.

مولانا می‏گوید: غیر حق، مایهْ هلاکت تدریجی تو است؛ گرچه آن چیز تخت و سلطنت و تاج شاهانه باشد. استدراج، کارهای خارق‌العاده است که از مدعیان سر می‏زند و ساده‌دلان را در دام آنها می‏اندازد. اما در حقیقت مکر الهی است و پروردگار با جلوه دادن این مدعیان، بدی‌های آنها را پنهان می‏کند تا در قهقرای خودبینی و انکار فرو روند، به همین دلیل مکر و استدراج غالباً با هم می‏آید. جلال و شکوه این جهانی هم نوعی استدراج است.