نواختن مجنون آن سگ را که مقیم کوى لیلى بود 

تجلیات عشق

 حکایت کوتاهی که با این ابیات آغاز می شود، پیش از مثنوی در تمهیدات عین القضاة، احیاء العلوم عزّالی، وتفسیر ابوالفتوح رازی با اختلاف در جزئیات آمده است، البته مولانا اگر منابع را دیده باشد، باز مطابق روش خود حکایت را بازسازی کرده وموافق مقصود خود پرداخته است.[1]

خاضع: فروتن.

طَواف: گرد گردیدن.

جُلاّبِ شکر: شربتى که از گلاب و شکر سازند.

بو الفضول: بى‏هوده گو. پُر گو.

اُستُردن: پاک کردن.

عیب‌دان: کسی که ظاهر را می‌بیند و نمی‌داند که در باطن عاشق چه می‌گذرد.

تو همه نقش و تن: یعنی روح و ادراک معنوی نداری.

طلسم بسته: کنایه از آن که رمزى در وجود اوست که هر کسى بدان واقف نیست، و آن شناختى است که از لیلى دارد و براى همین شناخت است که در کوى او جاى گرفته است.

طلسم بسته مولی است: یعنی موجودی مادی است، اما به محبوب بستگی دارد و مانند گنج، نگهبان گنج من است.

 ( 567) مثل مجنون که سگى را نوازش کرده و مى‏بوسید و در مقابل او چون شمع در سوز و گداز بود. ( 569) یک نفر فضول گفت اى مجنون تو چقدر خام هستى باز این چه حیله بازى است که از خود بروز مى‏دهى‏. ( 570) پوزه سگ همیشه میان کثافت است حتى ما تحت خود را با لب پاک مى‏کند. ( 571) او یک یک معایب سگ را براى مجنون مى‏شمرد بلى عیب دان از غیب بى‏خبر است و بویى از آن بمشامش نرسیده‏. ( 572) مجنون گفت تو فقط صورت و تن هستى و از معنى بى‏خبرى بعالم من در آواز چشمان من نگاه کن‏. ( 573) و ببین که این طلسم بسته دوست و پاسبان کوچه او است آرى این سگ پاسبان کوچه لیلى است‏. ( 574) همتش را بنگر و دل و جان پاکیزه‏اش را تماشا کن و شناسائیش را ببین ببین کجا را براى سکونت خود انتخاب کرده و در چه جاى دوست داشتنى مسکن گزیده است‏.

اگر مجنون را با سگ کوی لیلی محبتی باشد، آن محبت از جهت عشق لیلی بُود، نه از سگ مجنون. با این‌که سخن از سگ کوچه لیلی است، اما در ذهن مولانا توجه به یک سالک آگاه و حق‌جو را هم احساس می‌کنیم، به‌خصوص که در بیت بعد، اشاره‌ای به اصحاب کهف می‌کند و سگ کوچهْ لیلی با سگ اصحاب کهف مقایسه می‌کند.

 سگ کهف: براى من در حرمت چون سگ اصحاب کهف مى‏نماید.

هم لَهف: شریک دریغ و افسوس، هم درد، آشنا به درد و غم.

به شیران کی دهم: یعنی هرگز با شیرها برابر نمی‌گذارم و عوض نمی‌کنم. آن که در راه حق می‌افتد، شیران و نیرومندان عالم در برابر سگ‌های درگاه او غلام و خدمت‌گزارند. این چیزی است که نمی‌شود با الفاظ بیان کرد.  

صورت: جسم، ظاهر.

صورت خود شکستن: کنایه از خودى وا گذاشتن. خود را هیچ انگاشتن.

صورت کل: صورتى که جز معنى باشد. هر چه آدمى را از معنى باز دارد. (چون از جسم گذشتى به جان مى‏رسى).

باب خیبر: اشاره است به غزوه خیبر و فتح قلعه آن به دست على (ع) در سال هفتم از هجرت و کندن على (ع) در قلعه را.

( 575) او سگ مبارک روئى است که چون سگ اصحاب کهف در غارى که من هستم همنشین من است او با من هم درد و در محنت و رنج من شریک است‏. ( 576) سگى که در کوى او مقیم باشد خاک پایش از شیران شجاع برتر است‏. ( 577) کسى که شیرها غلام سگ او هستند وصف او براى زبان امکان پذیر نیست و باید در این میدان سپر انداخته و خاموش شد . ( 578) اگر از صورت بگذرید به بهشت و گلستان خواهید رسید . ( 579) اگر صورت خود را بشکنى و بسوزانى راه شکستن صورت کلى را یاد گرفته‏اى‏ . ( 580) و بعد از آن هر صورتى را خواهى شکست و چون حیدر کرار در خیبر را مى‏توانى از جاى بکنى‏ .

پس خلاصه جواب مجنون این است که این موجود در ظاهر سگ است، اما نور معشوق بر آن تافته است. مولانا از این سخن نتیجه می‌گیرد: اگر ما "صورت" و عالم ماده را رها کنیم، عالم معنا را می‌بینیم که "جنّت است و گلستان در گلستان" و راه رسیدن به این گلستان هم خود انسان است؛ باید از خود آغاز کنیم. اگر "صورت خود"، یعنی نفس را بشکنی و بسوزانی، کلّ جهان صورت در چشم تو خوار می‌شود «مادر بت‌ها بت نفس شماست». مولانا، مولا علی را نمونهْ کامل جهاد با نفس می‌شمارد که توانست قلعهْ خیبر نفس خود را یک‌باره از بیخ برکند.