بی‌وفایی دوستان(ادامه)

حارسی: یعنی نگهبانی.

رَز: باغ.

مگذارم: واگذاردن، به حال خود رها کردن، پناه ندادن.

دُو دل: یعنی دورو؛ ناراست؛ بی‌محبت، ظاهر و باطن دو تا. منافق.[1]

بى‏مَجال: جاى گشتن نداشتن، جاى گردیدن و تکان خوردن نبودن.

کسى کردن: کنایه از یارى. مهربانى و هم دلى.

خاک کرام: کنایه از آستانه بزرگان دین.

پاکان: کنایه از اولیا و مقربان درگاه الهى. و ضمیر «شان» در آخر بیت به «خسان» باز مى‏گردد.

ملوک خاک: پادشاهان ظاهرى. شاهانى که بر قطعه‏اى از زمین حکمرانى کنند که محبت آنان تیرگى دل آرد.

          صحبت حکّام ظلمتِ شب یلداست             نور ز خورشید جوى بو که بر آید

(حافظ)

پیک سبل: در فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوى، قاصد راه‏ها. هرزه گرد، و یاوه گرد معنى شده. نیکلسون هم معنى نزدیک بدین دارد: آن که در راه باطل تند رود. هر چند این معنى‏ها را وجهى است، لیکن این ترکیب معنى دقیق‏ترى مى‏دهد: اى که در راه‏ها سر گردانى. اى که براى رسیدن به حقیقت به راه‏هاى گوناگون مى‏روى.

 ( 631) خواجه گفت البته حاضرم عوض یکى صد خدمت انجام دهم تو جا بمن بده و تیر و کمان را هم بدست من ده تا مشغول پاسبانى شوم‏. ( 632) امشب را نمى‏خوابم و پاسبانى باغ انگور تو را خواهم کرد اگر گرگى بیاید با تیر مى‏زنم‏. ( 633) فقط براى خاطر خدا نگذار که امشب روى گل و زیر باران بخوابم‏. ( 634) بالاخره یک گوشه‏اى را خالى کردند و خواجه با اهل و عیال خود به آن جا رفت این گوشه جاى تنگى بود. ( 635) این عده در آن جاى تنگ غار مانند از ترس سیل و باران چون ملخ سوار هم شده و شب را بسر بردند. ( 636) شب مى‏گفتند خداوندا ما سزاوار این بلیه هستیم‏.( 637) این سزاى کسى است که با ناکسان نیکى نماید. ( 638) این سزاى کسى است که بطمع خام خدمت خاک پاى اشخاص گرامى را ترک کند . ( 639) لیسیدن خاک و دیوار پاکان بهتر از زر و گلزار عوام است‏ . ( 640) اگر بنده یک مرد روشن باشى بهتر از این است که در فرق سر پادشاهان جایگزین شوى‏ . ( 641) از پادشاهان خاکى جز بانگ دهل چیزى نخواهید شنید .

خواجه گفت: ای که در وجود تو مهر و محبت رو به نابودی است، دوستی را فراموش کن، در راه خدا به ما جایی بده. روستایی گفت: گوشه‌ای در منزلم هست که به باغبان اختصاص دارد و او در آن‌جا از هجوم گرگ، نگهبانی می‏دهد. اگر می‌توانی مانند او نگهبانی دهی، می‌توانی در آن گوشه بمانی، در‌غیر این‌صورت برو جای دیگری پیداکن. خواجه با دل و جان پذیرفت.

یک بی‌وفایی و ستم از طرف خویشان و یاران، از سیصدهزار جفای دیگران سنگین‌تر و ناگوارتر است؛ زیرا انسان، توقع ندارد که از خویشان و کسانش جفا ببیند، بلکه روح انسان با لطف و وفای آنان انس گرفته است. این را یقین بدان که هر سختی و رنجی که به آدمی می‏رسد، از خلاف عادت سرچشمه گرفته است. این سزای کسی است که یار و هم‌صحبت فرومایه‌گان می‏شود و یا سزای کسی است که به فرومایه‌گان خدمت می‏کند و این است سزای کسی که به سبب طمعی، خدمت کردن به بزرگان را ترک کند. مولانا، روستایی و شهری، هر دو را در پی دنیا می‌بیند، اما شهری که آگاه‌تر است، نباید فریب بخورد و به ده روی آورد. مردم آگاه و عاقل هم اگر خدمت درگاه مردان حق را ترک گویند، چنین سزایی می‌بینند. اگر خاک پا و دیوار پاکان را ببوسی، بهتر از هم‌نشینی با یاران بی‌وفاست؛ زیرا هم‌نشینی با آنان، به طور حتم به زیان و ضرر می‏انجامد.