نقد مدعیان آگاهی و کمال

 خاک در چشم مروّت زدن: جوانمردى را نادیده گرفتن، ناجوانمردى کردن.

تَحَیُّر: در لغت «سر گردانى» است و در اصطلاح عارفان، حالتى است که بر دل عارف وارد شود و او را از تفکّر باز دارد ودلیل وبرهان و خوانده ها وشنیده ها پاسخگوی نیاز روحی سالک نیست.

بى‏خویشى: بى‏خبرى از غایت حیرت در حق. از خود آگاه نبودن.

عاقل و مجنون حق: کسى که از غایت عشق و استغراق در حق رعایت سنّت ظاهر نکند و عامه چنین کس را دیوانه شمارند، ولى خواص او را مجذوب و از عقلاى مجانین به حساب آرند.

نَبید: شرابى است که از خرما سازند. در کتاب الفقه على المذاهب الاربعه عبارتى است که ترجمه آن این است: نبیدِ خرما آن است که پخت آن اندک بود و سفت شود. فراوانِ آن مستى آرد نه اندک آن. همه این انواع (تَمر، فَضیخ، و نَبید) حرام است، بسیار آن و اندک آن هر چند قطره‏اى از آن باشد. و در حاشیه صفحه آورده است: بعض آنان که آب جو و مانند آن خورند، گمان دارند اندک آن در مذهب حنفیان حلال است. و حقیقت این است که اندک و بسیار آن در مذهب حنفیان حرام است مانند دیگر مذهب‏ها بنا بر صحیح، که بدان فتوى داده‏اند، بلکه آن نزد حنفیان حرام است به اجماع.[1]

 اینکه مولانا گوید: «مردارى خورد یعنى نبید»، ظاهر است که او نیز نبید را حرام مى‏دانسته است، و معذور بودن مربوط به نیم بیت دوم است: «طلاق مست و بنگى»، بحثى است فقهى و آن اینکه اگر مستى زن خود را طلاق گوید یا در مستى معامله‏اى کند آیا طلاق و معامله نافذ است یا نه؟ این مسئله خلافى است. گویند اگر کسى مسکر خورد و بداند او را مست مى‏سازد و خردش را مى‏برد، سپس در حالت مستى زن خود را طلاق گوید، آن طلاق واقع است، اما اگر نداند مستى آورد یا براى دفع بیمارى بخورد و مست شود و خرد او برود، و طلاق گوید طلاق واقع نگردد.[2]

مُعتَق: آزاد.

شاه فرد: پروردگار است و «بوی شاه فرد» ادراکی است که از وجود حق و به مشیت او، در دل بنده آگاه پدید می‌آید و او را مست می‌کند.

مستیى که از بوى شاه فرد آید: کنایه است از حالت سکر که سالک را دست دهد. در آن حال او را نه عقل است و نه ادراک، بلکه فانى در حق است.

بو مُرّه: کنیهْ ابلیس است که هیچ درسی او را اصلاح نمی‌کند و به هر زبانی هم به او بگویی، بی‌فایده است.  

بار بر خر کره نهادن و بو مُرّه را پارسى درس دادن: کنایه است از گرد کار ناشدنى گردیدن.

عَرَج: لنگى.

لیس على...: برگرفته از قرآن کریم است «لَیْسَ عَلَى اَلْأَعْمى‏ حَرَجٌ وَ لا عَلَى اَلْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى اَلْمَرِیضِ »: نه بر کور و نه بر لنگ و نه بر بیمار حرجى است.[3]

( 667) خود را عارف و واله قلمداد کرده بچشم مروت و مردانگى خاک مى‏پاشى‏. ( 668) و مى‏گویى که من از خودم هم بى‏خبرم و جز خدا در دل و یاد من نمى‏گنجد. ( 669) و آن چه دیروز خورده‏ام بیاد ندارم و جز با حیرت دل شاد ندارم‏ ( 670) مى‏گویى من عاقل و دیوانه حقم و مرا از این فراموشى معذور بدار ( 671) مى‏گویى اگر کسى شراب بخورد شرع او را معذور داشته‏ ( 672) و براى مست و بنگى طلاق و خرید و فروش نبوده مثل طفل از عملى شدن آن معاف و آزاد است‏ ( 673) البته کسى که از بوى شاه یگانه مست گردیده صد خم مى باو این قدر مستى نخواهد بخشید ( 674) پس چگونه تکلیف باو متوجه خواهد شد زیرا چون اسبى است که افتاده و دست و پاى راه رفتن ندارد ( 675) در دنیا چه کسى بر پشت کره خر بار نهاده یا چه کسى بشیطان درس پارسایى مى‏دهد. ( 676) وقتى پاى مرکوبى لنگ شد بار او را بر مى‏دارند خداوند فرموده است که« لَیْسَ عَلَى اَلْأَعْمى‏ حَرَجٌ »پس کور مسئولیتى ندارد. ( 677) من از خود کور و از خدا بینا هستم و از بیش و کم این عالم معافم‏.

چنان که عادت مولانا ست از گفتگوی میان خواجهْ شهری واستدلال آوردن او بر روستایى و مشت او را در نشناختن باز کردن، سخن را به سرزنش مدعیان سکر و محو و مستغرقان در توحید مى‏کشاند که شما کجا و مستى حق کجا. از خدا مى‏گویید و در پى دنیایید لاف درویشى مى‏زنید و در پى ذخیره نهادن براى فردایید. آنان را که مست حق‏اند نشانه‏هاست: یکى از آن نشانه‏ها در شما نیست. شما مست حق نیستید، شیداى دنیایید. لاجرم چون آزمایش پیش آید از آن رو سپید در نیایید.

          کى کند دل خوش به حیلت‏هاى گَش             آن که بیند حیله حق بر سرش‏

          او درونِ دام و دامى مى‏نهد             جان تو نى آن جهد نى این جهد

1056- 1055/ د / 2

مولانا می گوید: کسانی هستند که داعیه عشق و عرفان دارند و خود را بی‌خو‌یش و مستغرق در «هُو» نشان می‌دهند، ولی در موقع عمل رسوا می‌شوند. پس این ابیات تعریض به مدعیانی است که با بنگ و مخدرات، خود را مجذوب باده عشق الهی نشان می‌دهند، درحالی‌که جذبه عارفان حقیقی از عشق و معرفت حقیقی و الهی است نه از مُکیفات.

مولانا از زبان مدعی می‌گوید: هر صفتی که برای من ذکر کنی، عاقل یا مجنون، همه از حق است و من از خود اختیاری ندارم (بی‌خو‌یشی)؛ من از نور حق به معرفت اسرار رسیده‌ام و وجود ظاهری من از خود کوراست؛ پس هر چه کنم بر من کیفری و اعتراضی نیست.چون کسی که درحال مستی تصمیم بگیرد تصمیم او معتبر نیست، مانند طفل صغیر که از مسئولیت کارهای خود مُعاف است. مولانا می گوید: وجود چنین مدعیانی مانند اسبی است که از پا درآمده است و نمی‌تواند بار برگیرد .