قصّه هاروت و ماروت و دلیرى ایشان بر امتحانات حق تعالى

 قصّه هاروت و ماروت: دو فرشته مقرب پروردگار بودند. که با روح مطلق پیوند خورده بودند و گویی حق را تماشا می‌کردند و مست می‌شدند. اما این مستی از «استدراج» بود.نگاه کنید به: شرح بیت 3326 / د /1 به بعد.

حمله: نوبت، دفعه.

شرح یک عضوى ز پیل: اندکى از بسیار. چنان که در داستان «اختلاف کردن در چگونگى و شکل پیل» (که در بیت 1258 همین دفتر خواهد آمد) هر یک از آنان به اندازه حسّ لامسه پیل را مى‏شناساند، اما حقیقت پیل بر همگان نامعلوم ماند.

گوش کن: مخاطب سالکى است که پذیراى چنین سخنان باشد، یا حسام الدین چلبى.

مست بودند از تماشا: از عصمتى که خدا در آنان نهاده بود مغرور گشتند که گناهى از آنان سر نخواهد زد و آن مستى و غرور استدراج بود.

استدراج: یعنی آن امکان وتوانایی وکمالی که ظاهری است وسالک را مغرور می کند وبه جایی نمی رساند.( نگاه کنید به شرح بیت 508 همین دفتر)

مستی استدراج: کنایه از وصول به پروردگار. هاروت و ماروت با عصمتى که خدا در آنان نهاده بود، از گناه به دور بودند. امّا با شهوت بر نیامدند، و مست استدراج گشتند. اگر کسى قوّه شهوت را مقهور کند و بر هواى نفس فائق آید چه مقامى خواهد داشت؟

مستى معراج حق: وقتی که مستی استدراج تا این حد است‌، مستی کسی که چون پیامبر در معراج خود به پیش‌گاه حق بازیافته، چه اندازه باید باشد؟

دام: همان استدراج است.

خوان انعام: معراج یا به‌طور کلی دیدار حق است.

چه‌ها داند گشود: یعنی با ما چه‌ کارهایی می‌تواند بکند؟ زیر ‌و ‌رو‌ و دگرگون می‌کند.

کمند: استعاره از قوه شهوت.

رهیده از کمند: یعنی آزاد از زندگی نفسانی و مادی، در زمانی که هنوز به زمین نیامده بودند.

امتحان: امتحان حق است.

صرصر: باد تند. که قوم عاد را نابود کرد و همه عبادت هاروت و ماروت را بر باد داد. (چون باد خشم الهى به وزیدن آید، که را برابر آن تاب ایستادن بود؟)

 یک کمین وامتحان در راه بود: چنان که دیدیم هاروت و ماروت آدمیان را سرزنش کردند که چرا مرتکب گناه مى‏شوند. حق تعالى قوّه شهوت را که خاص انسان و حیوان است و ملک را از آن بهره نیست در آنان نهاد و به زمین فرستاد دامى در راهشان نهاده بود. دامى نه، که امتحانى سخت دشوار، پیروزى بر شهوت. شهوت که از دام‏هاى سخت شیطان است، دیده را کور مى‏گرداند چنان که راه را از چاه تشخیص دادن نتواند.

چاه و خندق پیش او خوش مسلکی‌ست: یعنی عاشق، بلای راه عشق را هم چیز خوبی می‌داند و خطرش را درک نمی‌کند.

 ( 797) پیش اندکى از حکایت آنها گفته بودم که از هزار یکى بود. ( 798) مى‏خواستم در خصوص کار آنها تحقیقاتى کرده باشم که تا کنون بتعویق افتاده‏. ( 799) اکنون هم اندکى از اسرار بسیار آن خواهم گفت‏. ( 801) هاروت و ماروت از استدراج خداوندى و غفلتى که داشتند و از تماشاى کارهاى الهى مست شده بودند. ( 802) استدراج حق که مبنى بر غفلت است مستى بیاورد پس معراج حق چه مستى‏ها خواهد بخشید. ( 803) دانه دام او کسى را این طور مست کند خوان انعام او چه‏ها خواهد کرد. ( 804) آنها مست بودند و آزاد و با هاى هوى عاشقانه غوغا مى‏کردند. ( 805) در راه آنها امتحانى در کمین بود که نسیم آن کوه را چون کوه حرکت مى‏داد. ( 806) امتحان آنها را زیر و زبر مى‏کرد ولى سر مست کى از این چیزها خبر دارد. ( 807) خندق و میدان پیش چنین مستى‏ فرق ندارد و خندق و چاه در پیش او راه هموارى است‏.

قصه هاروت و ماروت از قصه‌های قرآنی است که غالباً مفسران در شرح آیه 102 سوره بقره آن را آورده‌اند. این دو فرشته می‌پنداشتند که گناه و عصیان مخصوص انسان خاکی است. از این‌رو به درخواست خود و با فرمان پروردگار به زمین آمدند تا بی‌گناهی فرشتگان را ثابت کنند، اما آزما‌یش الهی زنی زیبا را در سر راه آنها قرار داد که پس از فسق و گناه‌، به فرمان حق، آنها را در چاه بابل آویختند. مولانا هاروت و ماروت را مثال بارز «امتحان حق» می‌داند و هر‌جا به این معنا می‌رسد از آنها یاد می‌کند.