قصّه خواب دیدن ِفرعون آمدن موسى را علیه السّلام و تدارک اندیشیدن

جهد بی‌توفیق و کوشش بی‌حاصل

 قصه خواب دیدن فرعون: حکایتی که با این عنوان آغاز می شود از قصص قرآن است که قسمت عمدهْ آن در همین دفتر مثنوی می آید، اما در دفتر های دیگر نیر به مناسبت، قسمتهایی از آن را آورده است. در آیات قرآن کریم نیز مکرر از آنچه میان فرعون وحضرت موسی گذشته یاد شده است که نقل تمام آن آیات در اینجا ضرورت ندارد. مأخذ مولانا در نقل این حکایت تفسیرهای قرآن ودر کنار آنها قصص الانبیاء است که در آن آمده : فرعون شب به خواب دید دو درخت (که از آن روغن زیت و روغن سرخ حاصل مى‏شد و جراحت‏ها با آن درمان مى‏کرد و آن را معجزه خود ساخته بود) به هوا رفت و هر چه آدمى بود به زیر آن جاى گرفت. از منجّمان تعبیر پرسید. گفتند فرزندى از بنى اسرائیل پدید مى‏شود که ملک تو به دست او خراب گردد. گفت این فرزند در شکم مادر رسیده است؟ گفتند نه. در این دو سه روز نطفه او بسته خواهد شد. نوکران بگمارد تا هیچ مرد اسرائیلى نزد زن نرود.[1]

تَفتیق: گشودن، شکافتن. (هر تدبیر که مى‏کرد بى‏نتیجه بود).

راه زادن را زدن: حیلت کردن که نطفه موسى منعقد نشود.

مولد: بیشتر در لغت زمان یا مکان ولادت است، ولى در بیت مولانا مقصود هنگام انعقاد نطفه است.

اَلصَّلا: بانگى که براى خواندن مردم به مهمانى سر دهند. آواز دادن براى اطعام.

بى‏نقاب رو نمودن: رخصت دیدار دادن. اجازت دیدن روى فرعون.

اسیران: کنایه از بنى اسرائیل.

دستورى: اجازت، رخصت.

به راه فتادن: مواجه شدن. (اگر در راه ناگهان فرعون را مى‏دیدند).

یاسه (یاسا): (مغولى) قانون، قانون چنگیزى. (اگر در راه با فرعون روبرو مى‏شدند بایستى به رو بر زمین مى‏خفتند یا رو به دیوار مى‏کردند، تا روى او را نبینند).[2]

فیما منع: برگرفته از مثل معروف است «الإنسانُ حَرِیصٌ عَلى ما مُنِعَ: آدمى آزمند چیزى است که از آنش باز دارند.»[3]

          کیست کز ممنوع گردد ممتنع             چون که الانسان حریص ما منع‏

3659/ د / 6.

( 840) کوشش فرعون چون با توفیق قرین نبود هر چه که او مى‏دوخت قضا مى‏شکافت‏. ( 841) هزاران منجم و معبر و ساحر در تحت اختیارش بود. ( 842) وقتى موسى مى‏آمد و نطفه او بسته مى‏شد فرعون را در خواب نمودند که موسى بیاید و خود و سلطنتش را بر باد دهد. ( 843) با معبرین و منجمین مشورت کرد که چه کارى بکنیم تا تعبیر این خواب و خیال را دفع نماییم‏. ( 844) همه گفتند که تدبیرى مى‏کنیم که موسى از مادر زائیده نشود. ( 845) تا شبى که بنا بود نطفه موسى بسته شود چنین صلاح دیدند. ( 846) که آن روز از صبح بزم و تخت فرعون را بیرون آورده در میدان بزرگى جاى دهند. ( 847) و امر کردند که منادیان در شهر از طرف فرعون اعلان کنند که اى بنى اسرائیل شاه همه شما را دعوت مى‏کند. ( 848) تا با شما بى‏پرده و حاجب روبرو شده و بشما احسان و بخشش کند. ( 849) تا آن وقت بنى اسرائیل که اسیر بودند نمى‏توانستند فرعون را از نزدیک ببینند و همواره از دور اسم او را مى‏شنیدند. ( 850) اگر اتفاقاً در راه بفرعون مى‏رسیدند قانون این بود که فوراً بخاک بیفتند و بروى زمین نقش بندند. ( 851) قانون و دستور این بود که هیچ اسیرى اجازه ندارد فرعون را ببیند. ( 852) و وقتى که صداى قراولان و شاطران فرعون را بشنوند فوراً باید رو بدیوار کنند تا موکب فرعون عبور کند. ( 853) و اگر کسى چشمش بروى فرعون بیفتد مجرم است و مجازات سخت مى‏شود. ( 854) بنى اسرائیل حریص بودند که فرعون را ببینند زیرا انسان به آن چه از آن ممنوع است حریص مى‏گردد.

مولانا قصه فرعون را به عنوان نمونه‌ای بارز از جهد بی‌توفیق می‌آورد. در مثنوی بارها به قصه موسی(ع) و فرعون اشاره شده و از پایه‌های اساسی تعلیمات مولانا قرار گرفته است‌. نکته حائز اهمیت این‌که از نظر مولانا، فرعون و موسی به دو فرد خاص در یک مقطع زمانی محدود نمی‌شود؛ بلکه صفات و ممیزات هر یک از آن دو در طول تاریخ، در یکایک انسان‌ها ظهور می‌کند؛ از این‌رو مولانا همانند شمس تبریزی، موسی را مظهر روح ایمانی و عقل معاد، و فرعون را مظهر نفس اماره و عقل معاش می‌داند. کما این‌که در همین دفتر اشاره دارد که:

د/3 ب/971و972

جادوگران و دانایان بارگاه فرعون می‌خواستند از ولادت پسران بنی‌اسرائیل جلوگیری کنند تا دشمن فرعون به دنیا نیاید؛ اما تلاش فرعون بیهوده بود و هر چه می‌دوخت از هم گسسته می‌شد. در ابیات بعد مولانا به آیین فرعونی اشاره می‌کند که: اسیران نمی‌بایست روی شاه را ببینند و اگر در مسیر او قرار می‌گرفتند می‌بایست روی زمین به صورت دَمَر بخوابند. به دلیل همین بنی‌اسرائیل تمایل زیادی به دیدن فرعون داشتند، زیرا مطابق مَثل معروف: «الانسان حریص علی ما مُنع»؛ انسان نسبت به هر چیز که از آن بازداشته شود حریص می‌شود. فرعون می‌‌‌خواست با چنین حیله‌ای اسرائیلیان را به میدان جمع کند تا جلوی هم‌آغوشی آنان با زنانشان را بگیرد.