معرفت توحیدی و خودشناسی

 کشتى تن: استعاره از ادراک حسى، وزندگی مادی.

خواب رفته: استعاره از غافل مانده از روح و آثار آن.

آب: مایهْ حیات وزندگی.

آب آب: استعاره از جان یا قدرت حق تعالى است که بر جهان سیطره دارد و هر حرکتى از اوست.

روح روح: بعض شارحان آن را استعاره از قدرت حق تعالى گرفته‏اند و بعضى گفته‏اند مراد حقیقت محمدیه (ص) است.

          وَ رُوحِىَ لِلاَرواحِ رُوحٌ وَ کلَّما             تَرى‏ حَسناً فِى الکَونِ مِن حُسنِ طِینَتى‏

(دیوان ابن فارض، ص 76) (و روح من ارواح را روح است و هر نیکویى که در جهان بینى از فیض طینت من است).

موسى و عیسى کجا بد: سبزوارى گوید: «کانَ اللَّهُ وَ لَم یَکُن مَعَهُ شَى‏ءٌو لا اسم و لا رسم. اول مطلق بود بعد مقید، و صرف تقدم دارد بر مشوب و بسیط بر مرکب».

زه در کمان افکندن: کنایه از پدید آوردن کائنات، و بعض این توصیف را در خطبه نخست نهج البلاغه مى‏توان دید.

آن سر: آن سرى. از آن عالم. ما وراى تعبیرات حسى.

در مثال صورت: نمونه محسوس.

( 1274) اى کسى که در کشتى تن بخواب رفته‏اى آب را دیدى اکنون به آب آب نگاه کن‏. ( 1275) آب یک آب دیگرى دارد که او بحرکتش وامى‏دارد و روح روح دیگرى دارد که او دعوتش مى‏کند. ( 1276) آن وقتى که آفتاب کشت موجودات را آب مى‏داد موسى و عیسى کجا بودند؟. ( 1277) آدم و حوا کجا بودند وقتى که خداوند این زه را بکمان انداخت و آسمان و زمین را بوجود آورد. ( 1278) این سخنى هم که من مى‏گویم ناقص و ابتر است سخنى که ناقص نیست آن است که از آن سو آمده و از طرف حق است‏. ( 1279) چه مى‏توان کرد اگر از آن چیزى گفته شود پاى تو مى‏لغزد و اگر هیچ از آن نگویند واى بر تو. ( 1280) و اگر بصورت مثال از آن صحبت کنند بهمان صورت مى‏چسبى‏.

مولانا می گوید: آب، مایهْ حیات و کل آفرینش است و آب دیگری هست که هستی تمام آفرینش از اوست. «آب آب»، ذات پروردگار است، مانند «روح روح» و «جان جان» در بسیاری از ابیات مثنوی.

مولانا براین باور است که: ما در اسارت زندگی مادی «به خواب‌رفته» و بی‌خبر از حقیقت مانده‌ایم و «آب آب»، «روح روح» و «جان جان» را نمی‏شناسیم. سخن از هستیِ ازلی و ابدی پروردگار است که همه چیز را هنگامی ‏آفریده که پیامبران و مردان حق و حتی وجود ظاهری آنها هم در کار نبوده است. او می‏گوید: کلام ما ناقص و نارساست و هر چه بگوییم باز حقیقت را نگفته‌ایم و تنها سخنی که «ناقص نیست» رابطه باطنی و قلبی ما با عالم غیب است و ادراک مستقیم آن، که باید به عنایت حق پدید آید. وقتی که ما می‏خواهیم آن حقایق را با ذکر مثال تفهیم کنیم، باز بی‏فایده است، زیرا شنونده فقط به ظاهر مثال و قصه می‏چسبد.