حدیث دیگر: مَن لَم یَرضَ بقضائى فَلیَطلُب رَبّاً سوائى 

قضای الهی و مسئول بودن انسان

توضیح بیشتر  ابیات درس قبل عبارت است از این که: شخصی از مولانا می‏پرسد: تناقض میان این دو حدیث را چگونه باید حل کرد: حدیث اول این‌که پیامبر فرمود: «و لا رضا بالکفر بعد الاسلام؛ راضی شدن به کفر پس از درآمدن به اسلام جایز نیست.» و در حدیث دیگر فرمود: «قال الله تعالی من لم یرض بقضائی ولم یصبر علی بلائی فلیلتمس ربّا سوای؛ خداوند فرموده هر که به قضای من‌ رضا ندهد و بر بلای من شکیبا نباشد باید خدایی جز من بجوید.» تناقض بین این دو حدیث چنین است که کفر و نفاق، قضای الهی است؟ اگر به کفر و نفاق راضی باشم، با حضرت حق مخالفت کرده‌ام و مخالف حدیث اول عمل نموده‌ام و اگر به قضای الهی راضی نباشم، زیان‌کار خواهم بود، زیرا رضا به قضا نبوده‌ام و به حدیث دوم عمل نکرده‌ام.

مولانا در پاسخ می‏گوید: فرق است بین قضا و مقضی. «قضا» حکم پروردگار و وقوعی بر علم ازلی اوست اما «مقضی» اجرای قضای حق در موارد جزئی و بر اساس مناسبت با شخص و اعمال و اندیشه‏های او است. عمل کافر، «آثار قضا» و از موارد «مقضی» است. رضای ما به قضای حق در این است که وقوع کفر را مانند وقوع هر امری دیگر بپذیریم اما نه این‌که بگوییم: نزاع و خبثِ کافران هم چیز خوبی است.

مولانا می‏گوید: کفر در مرحله‏ای که قضای حق است کفر شمرده نمی‏‏شود، اما هنگامی‏که در عملِ کافر صورت عینی می‏یابد آن را کفر می‏گوییم. اگر در مرحلهْ قضا‌ آن را کفر بشماریم، حق را کافر خوانده‌ایم. باز می‏گوید: قضای حق، علم ازلی و ابدی او به تمام وقایع است، نه مسئولیت موارد جزئی آنها. بنابراین قضا و مقضی، باهم فرق دارد؛ همان‌گونه که بین بردباری و خشم فرق است. لفظ حلم شبیه خلم است، اما از نظر معنا بسیار فرق دارد. مقضی، تحقق قضا در این عالم بر مبنای قابلیت هر موجود است.

مولانا مثالی را می‏آورد و می‏گوید: اگر یک نقاش، صورت زشت و ترسناکی را با مهارت تصویر کند. دلیل بر این نیست که کار او نیز زشت و ناقص است، بلکه دلیل بر این است که او به‌قدری در نقاشی ماهر است که می‏تواند زشتی‌ها را نیز به‌خوبی نشان دهد. این از قدرت و مهارت نقاش است که بتواند هم نقش زشت را به تصویر کشد و هم نقش زیبا را.

شاید بتوان مقصود مولانا را این‌گونه بازگو کرد که طبق مفاد قرآن کریم، خداوند دارای دو نوع قضاست: قضای تکوینی و قضای تکلیفی. از آیهْ شریفه سوره بقره قضای تکوینی استفاده می‏شود: «بَدِیعُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْراً فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ»:هستى بخش آسمانها و زمین اوست!خداوند چون اراده بودن چیزی را کند بدو گوید: باش، پس بی‌درنگ موجود می‌شود. [1] قضای تکوینی الهی که با لفظ «کن» بدان اشاره شده، به هر چه تعلق بگیرد تحقق می‏یابد و تخلف پذیرهم نیست. اما قضای تکلیفی که در شرایع آسمانی به مردم ابلاغ شده حتمی ‏الامتثال نیست، بلکه احتمال وقوع و عدم وقوع دارد؛ یعنی هم در آن احتمال اطاعت است و هم احتمال عصیان. پس برخی راه کفر می‏پویند و برخی راه ایمان. چنان‌که در آیهْ شریفه سورهْ اسراء آمده است: «وَقَضَى رَبُّکَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا »: و پروردگارت چنین حکم کرد که جز او کسی را نپرستید و نسبت به پدر و مادر خود احسان کنید. [2] مسلّماً این قضا اگر تکوینی بود کسی را امکان عصیان نبود، حال آن‌که می‏بینیم عدهْ کثیری از مردم، حق‌تعالی را پرستش نمی‏‏کنند. بنابراین در بیت مورد بحث، قضا بر امر تکوینی و مقضی بر امر تکلیفی دلالت دارد. مولانا بلافاصله از مباحث کلامی ‏و عقلی این چنینی رها می‏شود و می‏گوید: بحث‌های لفظی و خشک، ما را از سخن عشق باز می‏دارد و ارشاد که «خدمت» اجتماعی و الهی من است فراموش می‏شود. لطیفهْ ابیات بعد توضیح همین بیت است.