جایگاه علم و ظن و صاحب یقین 

 یَمشِى سَوِیًّا مُستَقیم: راست قامت مى‏رود بر راه راست.

عَلى وَجهِه مُکِبّاً أو سَقیم: بر روى خود نگون سار یا بیمار. هر دو فقره گرفته از قرآن کریم است:« أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلى‏ وَجْهِهِ أَهْدى‏ أَ مَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ»: آن که نگون سار بر روى مى‏رود راه یافته‏تر است یا آن که راست قامت بر راه راست مى‏رود.[1]

مستوی: یعنی هموار و درست.  

دین مستوى: دینِ درست، دین راست.

طاق: یگانه، منفرد، که از همگان ممتاز است.

جانِ طاق: یعنی روح بی‏مانند.

ظعن: یعنی دورشدن و کوچ کردن، رفتن از جایى به جایى، و مقصود واگذاردن و ترک گفتن است.

گمان از طعنشان : چنان که خواهیم دید اسرائیلیان بر داورى داود خرده مى‏گیرند. خرده گیرى آنان بر پایه علم ظاهرى است. مرد مستمند بى‏رضایت و اجازت خداوندِ گاو، گاو را مى‏کشد، اما داود به وحى الهى از حقیقت حال آگاه است و با علم الیقین قضاوت مى‏کند نه با علم نظرى یا علم تقلیدى. مولانا بارها از چنین علم‏ها به «ظن» تعبیر مى‏کند چرا که ظن را دو رویه است. بود که با واقع منطبق باشد و بود که خلاف واقع رود که« وَ إِنَّ اَلظَّنَّ لا یُغْنِی مِنَ اَلْحَقِّ شَیْئا»ً[2].

          هر گمان تشنه یقین است اى پسر             مى‏زند اندر تزاید بال و پر

          چون رسد در علم پس پَر پا شود             مر یقین را علم او بویا شود

4119- 4118/ د / 3

منظور از علم در این ابیات، علم الهی است و در مقابل این علم، مولانا غالباً «ظن» و «گمان» و کلماتی از این نوع را می‏آورد و منظورش علوم ظاهری و مباحث اهل مدرسه است که آن را «علم اهل حس» نیز می‏گوید. علم مردانِ واصل به حق، پیوسته به علم مطلق حق است و با یقین همراه است. به‌طور‌کلی منظور مولانا این است که انسان با علوم این جهانی، علوم اهل حس، علوم تقلیدی و مدرسه‌ای همیشه در ظن و گمان است و به حقیقت نمی‏‏رسد و آرامشِ حاصل از یقین را پیدا نمی‏‏کند. پس از آن که انسان از مرحلهْ ظن و گمان گذشت، راه را مستقیم و منظم طی می‏کند، نه «برروی به زمین خورده».

«قال و قیل» اشاره به بحث و جدل فرقه‏های مختلف است. انسانی که به مرتبهْ یقین می‏رسد کاری به این بحث‌ها ندارد. در چهار بیت بعد، مرد صاحب یقین را توصیف می‏کند که نه ستایش، او را مغرور می‏کند و نه نکوهش، او را نومید می‏سازد.