بقیّه قصّه آن زاهد کوهى که نذر کرده بود که میوه کوهى

 از درخت باز نکنم و درخت نفشانم و کسى را نگویم صریح

و کنایت که بیفشان آن خورم که باد افکنده باشد از درخت

دل و مشیت الهی

 صریح: آشکارا. و در اصطلاح اصولیان لفظى که معنى آن بخودى خود روشن بود و در فهماندن معنى نیازى به قرینه نداشته باشد.

کنایت: آوردن لفظى یا عبارتى و معنى لازم آن را خواستن، چنان که گویند «درِ خانه فلان کس به روى همه باز است.» یعنى بخشنده و جوانمرد است.

مُرود: أمرود، گلابى.

مُنتَعش: (اسم مفعول از انتعاش) در لغت بهبودی پس از بیمارى. و در این بیت: بالیده، شاداب معنى مى‏دهد.

اِستثنا: در لغت بیرون کردن جزئى از حکم کل که پیش از آن آمده و در این بیت مقصود «إن شاء اللَّه» گفتن است.

بر زدن: افزودن. وقتى پیمانى مى‏بندید «إن شاء اللَّه» را بدان بیفزایید. اشاره بمضمون آیه واقعه در سوره کهف که مى‏فرماید:« وَ لا تَقُولَنَّ لِشَیْ‏ءٍ إِنِّی فاعِلٌ ذلِکَ غَداً إِلاَّ أَنْ یَشاءَ اَللَّهُ»: یعنى هرگز نگویید که کارى را فردا خواهم کرد مگر اینکه بگوئید اگر خدا بخواهد.[1]

کُلُّ اِصباح...: هر بامداد ما را شأنى تازه است و هیچ چیز از مراد ما به یک سو نمى‏شود. (همه چیز در فرمان ماست.) برگرفته از قرآن کریم است: «کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ». [2]

دل همچون پرى است: اشاره است به حدیثى که در احادیث مثنوى از مسند احمد و احیاء علوم الدین آمده است: إنَّ هَذَا القَلبَ کَرِیشَةٍ بِفَلاةٍ مِنَ الأرضِ یُقِیمُها الرِّیحُ ظَهراً لِبَطنٍ: این دل همچون پرى است به دشتى از زمین که باد آن را به پشت رو مى‏گرداند».[3]

صَرصَر: تند باد.

قازغان: قزغان (ترکى): دیگ بزرگ.

آب جوشان در قازغان: لَقَلبُ ابنِ آدَمَ أشَدُّ انقلاباً مِنَ القِدرِ اِذا اجتَمَعَت غَلیاً.[4]

ایمن شوی بر رأی دل: یعنی به آن‌چه دل می‌خواهد تکیه کنی و از توجه به خدا غافل شوی و از گفتن «ان شاء الله» خود‌داری کنی.

از جایی: یعنی از حضرت حق، از عالم غیب.

عطب:یعنی ویرانی و نابودی، هلاکت، تباهى.

وَتَد: میخ.

چشم باز...: نظیر:

          چشم باز و گوش باز و این ذُکا             خیره‏ام در چشم بندى خدا

1109 / د /3

 مولانا از زبان پروردگار می‌گوید: هر زمان میل و گرا‌یشی در دل ایجاد می‌کنم و در آن داغی تازه بر دل می‌گذارم. در هر بامداد کاری تازه دارم، و هیچ کاری از حیطه مشیت من خارج نمی‌شود. مولانا می‌گوید: باید به خواست خدا تکیه کرد؛ چون دل ما هر لحظه خواسته‌هایی دیگری دارد و هر زمان نیز غم و درد تازه‌‌ای، خواسته دل را عوض می‌کند. این خواسته‌ها، همه از مشیت حق است. سپس برای تأیید این سخن خود به دو حدیث نبوی استناد می‌کند. یکی این که: این قلب مانند پری به هامون است که باد آن را زیر و زبر کند»، و حد‌یث دیگر‌: قلب مؤمن در دگرگونی‌ها‌یش همانند دیگ در حال جوش است.» علت نام‌گذاری قلب، به «قلب» همین است که قلب ذاتاً در میان احوال مختلف منقلب است. «با صد اختلاف» یعنی با صد‌گونه زیر‌و‌روکردن و دگرگون ساختن. مولانا می‌گوید: همین که به خواست دل تکیه می‌کنی‌، باز هم مشیت حق است که تو را آگاه نمی‌کند تا دچار مشکلی شوی و خدا را ببینی.