سرّ طلب کردن موسى خضر را علیهما السّلام با کمال نبوّت و قربت 

چرا موسی در پی خضر می‌رود

اشتیاق عاشق به ادراک حقایق

 مشتاقی: شوق حضرت موسی است به ادراک حقایق الهی، وهمین شوق بود که او را در پی خضر روان کرد.

خضر: آن چه در قرآن کریم است:« عَبْداً مِنْ عِبادِنا»[1]. نام خضر را مفسران به پیروى از برخى روایت‏ها بدو داده‏اند.

هشتن موسى (ع) قوم خود را: در تفسیر ابو الفتوح رازى آمده است که موسى چون از دریا بر آمد قوم خود را خطبه خواند و نعمت‏هاى حق تعالى را بدانها یاد آورى کرد. یکى گفت یا موسى (ع) از تو عالم‏تر بنده در زمین نیست. گفت نه. جبرئیل بیامد و گفت از تو عالم‏تر خضر است.

موسیا: شارحان خطاب کننده را مردم گرفته‏اند، لیکن ظاهراً گوینده مولاناست که خود از موسى (ع) مى‏پرسد و خود جواب مى‏دهد.

نیکو پى: کنایه از خضر.

کیقباد: (کى کَوِى: پادشاه، امیر قباد کوات) پادشاه دوست داشتنى.[2] در این بیت کنایه از بزرگ، مهتر است.

خوف و رجا: نگاه کنید به: شرح بیت1439 تا1443 ، و 3629 /د1.

آنِ تو: یعنی آن کیفیتى از جمال که وصف شدنى نیست،تو خود مرد کاملی چرا این همه افتادگی می کنی.

          مرده گردد شخص کو بى‏جان شود             خر شود چون جان او بى‏آن شود

1511 / د /4

آفتاب و ماه: استعاره از خضر و موسى. (چنان که آفتاب از ماه نور مى‏گیرد موسى (ع) گوید من مى‏خواهم از خضر تعلیم بگیرم).

ره زدن: مانع شدن، پیش راه گرفتن.

مَجمَعُ البَحرین: در قرآن کریم است:« وَإِذْ قالَ مُوسى‏ لِفَتاهُ لا أَبْرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ اَلْبَحْرَیْنِ أَوْ أَمْضِیَ حُقُباً: و آن گاه که موسى جوان (شاگرد) همراه را گفت پیوسته خواهم رفت تا جاى به هم آمدن دو دریا سال‏هاى دراز راه مى‏روم.[3] گفته‏اند مجمع البحرین دریاى مشرق و مغرب است که به جهان احاطه دارد و گفته‏اند ملتقاى دریاى فارس و روم است و گفته‏اند آن جا که آب شیرین و شور به هم رسد. (کشف الاسرار) ملتقاى دریاى روم و فارس. (المیزان) و بعض شارحان این ترکیب را کنایه از خضر گرفته‏اند که علم لدنى و صورى را فراهم آورده بود.[4]

 مَصحوب:یعنی مخاطب، هم صحبت، همراه .

سلطان زمن: کنایه از آن بنده که موسى او را دید، یعنی خضر

أجعَلُ الخِضرَ...: خضر را سبب کار خود [تعلیم‏] مى‏گردانم، یا این، یا مى‏روم و سال‏ها مى‏گردم.

حُقب: یعنی روزگار دراز.

مولانا به دنبال این سخن که در این همدمی‌ها رازی هست که موسی خواستار همراهی خضر می‏شود و این‌که چرا موسی در پی خضر می‌رود، می‏گوید: این رابطه درآیه‏های 65 تا 82 سورهْ کهف آمده و در آن‌جا پروردگار از :« عَبْداً مِنْ عِبادِنا»سخن می‏گوید و در آیه 65، پروردگار از علم لدنّی خضر یاد می‏کند:«وَعَلَّمْنَاهُ مِن لَّدُنَّا عِلْمًا»:و علم فراوانى از نزد خود به او آموخته بودیم. مولانا سرّ و رمز این همراهی را مشتاقی حضرت موسی به ادراک حقایق الهی می‏بیند و می‏گوید: همین شوق است که او را در پی خضر روان می‏کند و از خودبینی دور می‏سازد. «قوم خود را هشته‌ای»، یعنی این قوم به هدایت تو نیاز دارند، آنها را بی سرپرست نگذار؛. تو خود شاهی و از مردانِ و‌اصلی و از مرتبهْ خوف و رجا بالاتر رفته‌ای؛ تو خود مرد کاملی، چرا این همه افتادگی می‏کنی؟ موسی به ملامت‌گری که مولانا در ذهن خود ساخته جواب می‏دهد. «آفتاب و ماه»، خضر و موسی هستند. بگذارید سیر ما با هم ادامه داشته باشد و راه ما را به سوی حق نبندید. تشبیه به آفتاب و ماه از آن جهت است که موسی از خضر نور معنوی می‏گیرد؛ چنان که ماه از خورشید نور می‏گیرد.

موسی می‏گوید: من برای یافتن مصاحب و همدم سلطان عصر به مجمع‌البحرین می‏روم. منظور از مجمع‌البحرین به‌نظر می‏رسد با توجه به موقعیت جغرافیایی محل زندگی حضرت موسی، بهتر است محل تلاقی خلیج عقبه و خلیج سوئز بدانیم. مولانا از زبان موسی می‏گوید: من در پی خضر می‏روم تا آن‌جا که دریای وجود ما هر دو، یا دریای حیات مادی و معنوی ما به‌هم پیوند ‌‏یابد و از راه باز نمی‏ایستم تا هم‌نشین این مرد کامل و واصل شوم و سالیانی دراز را در این راه می‏گذرانم و سیر می‏کنم تا به حق واصل گردم.