آگاهی اولیای خدا از ما فی الضمیر(ادامه)

 دورِ ز‌من: یعنی گذشت زمان. در این‌جا یعنی آن‌چه از آغاز این واقعه دیده است.

صحبت: همنشینى، همراهى، و از «صحبت انگور و خاک» مقصود زمان و مدت است.

دانهْ پر مغز: همان روح مستعد است .

خاک دژم:تیره، تن و زندگی مادی است.

قبض : گرفتگی و تنگی دل سالک به دلیل قهر حق است، یا در اثر نامرادی از وصول به حق می‌باشد.

بسط: به عکس قبض، گشودگی خاطر در اثر عنایت حق و ذوق معرفت است.

دانه‌ْ پرمغز را خاک دژم: دانه تا در خاک نرفته در هم و بسته است. چون در خاک رفت و مدتى در خاک ماند و رطوبت دید، گشاده مى‏شود. هم صحبتى کاملان نیز موجب کمال است.

سر کردن: به نشانه موافقت سر فرود آوردن.

تف دل خاستن را به دو معنى مى‏توان گرفت: از موافقت آنان آتش شوقم افروخت. غم از دل رفت.

مردان حق پیشنهاد می‏کنند که دقوقی پیش‌نماز باشد، اما او در حیرت است و سؤال‌هایی دارد: «لیک یک ساعت»، اما یک ساعت به من مهلت بدهید. مولانا مصاحبت مردان حق را مانند شرایط مساعد طبیعت و تأثیر آن بر دانه و خاک می‏بیند. اگر روح مستعدی باشد، از خاک تن انگوری می‏روید. روح از روی «کرَم» و بزرگواری با تن می‏آمیزد اما به سوی عالم معنا در حرکت است. «خویشتن»، مرتبهْ نفسانی و مادی‌گرای این روح است و این «خویشتن» در طول زندگی مادی باید «محو» شود تا چیزی از جنبه نفسانی باقی نماند. «رنگ و بو و سرخ و زرد»، همان ظواهر حیات مادی است که با محو نفس از میان می‏رود و روح آزادانه به راه حق ادامه می‏دهد.

مولانا می گوید: آن خویشتنی که خود را محو کرد، همیشه در حال بسط است و سیرالی‌الله دارد. دقوقی می‏گوید: «این خویشتن»، چون خود را در برابر اصل و مبدأ هستی محو کرد جنبهْ مادی او از میان رفت و جلوه‌گاه عالم معنا و حقیقت حق گردید، هرچند که در ظاهر ممکن است حیات مادی داشته باشد. دقوقی می‌گوید: آن هفت تن ابدال یا ابرار، به نشانهْ تأیید من سرتکان دادند و با تصدیق آنها سوز دل من از میان رفت و دلم آرام گرفت.