جهانِ پرتکاپویِ معرفت

 رافض: در لغت ترک کننده، واگذارنده، و در این بیت در معنى رانده، ترک کننده و برون شونده است.

آخرچیان: معنى لغوى آن معلوم است، و در این بیت کنایه از موکلان و حافظان است که از جانب پروردگار بر نفوس گمارده‏اند که:« إِنْ کُلُّ نَفْسٍ لَمَّا عَلَیْها حافِظٌ».[1] و نیز آیه:« لَهُ مُعَقِّباتٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ یَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اَللَّهِ»: براى او (آدمى را) فرشتگانى است از پیش رو و از پس وى که او را به فرمان خدا نگاه مى‏دارند.[2]

تهدیدات نفس: نگرانی‌های این جهانی است که نفس، آنها را در نظر سالک بزرگ می‏کند و او را به خود مشغول می‏سازد و از حق دور می‏نماید.

 مولانا می گوید: در این جهانِ پرتکاپو، هم اسیران قید زمان به ریسمانی خاص بسته شده‏اند و هم فارغان از قید زمان. هر انسانی ـ مؤمن و چه غیر مؤمن ـ به مرتبه‌ای از مراتب معرفت و شناخت وابسته است. در این جهان پر جنب و جوش مادی، هر یک از دنیا‌پرستان را در آخور شناخت خود بسته‏اند و بر هر مرتبه‌ای از مراتب انسان‌ها‌ مأموری گماشته‏اند که هیچ‌کس بدون اجازه و یا دستور او نمی‏‏تواند مرتبهْ خود را ترک گوید و به مرتبه‌ای که دلش می‏خواهد برود. اشاره به آیه شریفه سوره« ق » دارد: گفتاری بر زبان نراند جز آن‌که نگاهبانی آماده به نزد اوست. نیز به آیه سوره طارق: نیست هیچ کسی جز آن‌که بر او فرشته‌ای نگهبان گمارده شده.

هرگاه کسی از روی هوا و هوس ریسمان مخصوص خود را پاره کند و سر از طویلهْ دیگران درآورد بلافاصله آخورچیان چابک حق (فرشتگان نگهبان بر عالم) گوشهْ افسار او را می‏گیرند و او را به مرتبهْ قبلی‌اش باز می‏گردانند؛ یعنی اگر کسی بی‏مقدمهْ لازم و شایسته و از روی هوی و هوس بخواهد به مرتبهْ نیکان و مقام بزرگان درآید و خود را در صف آنان جا بزند، فرشتگانِ نگهبان، او را رسوا می‏کنند و دوباره به مرتبه نازل قبلی‌اش باز می‏گردانند، زیرا «تکیه بر جای بزرگان نتوان زد به گزاف».

در یک جمع بندی از آنچه تاکنون گذشت، می توان گفت: نخستین امری که مولانا بر آن تاکید ورزیده این که همراهى با مردان کامل، موجب کمال و سالک را از حقیقت‏هایى آگاه می نماید.

دیگر آن که صحبت مردان خدا سالک را از خود و زمان و آن چه بسته به عالم ظاهر است مى‏رهاند، و به دنیاى بى‏رنگى و بى‏تَعیّن مى‏کشاند تا آن جا که محرم حق مى‏گردد. دیگر آن که به امر خدا در آدمى قوتى به ودیعت نهاده شده که او را از نیک و بد ‏آگاه مى کند و با آن نیرو مى‏تواند از دو راه خیر و شر هر یک را که به خواهد بگزیند. چه بسا انسان آن قوت یا حافظ را از خود مى‏بیند درحالى که چنین نیست و مؤید آن کلام ربّ العالمین است که :« وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ. کِراماً کاتِبِینَ. یَعْلَمُونَ ما تَفْعَلُونَ»: و همانا بر شما نگهبانانى است گرامى که کردارتان را مى‏نویسند و از آن چه مى‏کنید آگاه‏اند.[3] سپس مولانا غافلان را متنبّه مى‏سازد که اگر فرشتگان حافظ را نمى‏بینى از روى اثر، آنان را بشناس. اختیارى که قدرت پروردگار بى‏اختیار تو در تو به ودیعت نهاده است از حافظان توست که بر تو موکّل‏اند، و تو را از ارتکاب منهیات مى‏ترسانند و تو آن را تهدید نفس مى‏شمارى.

          او همى‏پنداشت کایشان در همان               وهم و تخویف‏اند و وسواس و گمان‏

          که بودشان لرزه و تخویف و ترس             از توّهم‏ها و تهدیداتِ نفس‏

1724- 1723/ د / 3.