نقد تعصّب مذهبى،

او: مرجع ضمیر درهر سه مورد حضرت عیسی است.

جان موسى او و موسى جان او: عیسی جان موسی بود وموسی جان عیسی، یعنی این دو پیامبر خدا درحقیقت یکی بودند، زیرا هردو به یک منشأ روحانی بستگی داشتند.

احول : یعنی دوبین ، وکسى را گویند که یک چیز را دو چیز مى‏بیند و آن پادشاه نیز موسى و عیسى را که در حقیقت یکى بودند مخالف و غیر مى‏دید.   

 آن دو دمساز خدایى را جدا: یعنی تعصب مذهبی شاه جهودان، موسی وعیسی ومذهب آنها را از هم جدا نشان می داد وگرنه آنها یکی بودند وخدا آنها را با یکدیگر دمساز کرده بود.     

دمساز: یعنی متحد ومتفق.

  326) در آن تاریخ عهد عهد عیسى بود ولى مسلم است عیسى جان موسى و موسى جان عیسى است.( 327) این پادشاه دو بین و احوال بخیال خود براى رضاى خدا این دو نبى و فرستاده خدا را که در راه خدا با هم دمساز و متحد بودند از هم جدا فرض کرده بود.

مولانا اختلافات و تعصبات دینى را در مثنوى چند نوبت انتقاد کرده و اصول ادیان را واحد شمرده و همه‏ى آنها را منتهى بحق و حقیقت دانسته است، این دشمنیها و خونریزیها که متعصبان در هر عصرى بنام دین و در راه نصرت انبیا بر انگیخته‏اند به عقیده‏ى وى از آثار جهل و غفلت و رنگ عالم حدوث است و کسى که بقدیم متصل شود و حقیقت را چنان که باید بشناسد، او بیگانگى مى‏رسد و پیروان هر مذهب را معذور مى‏دارد و جدل و خلاف را بیکسو مى‏نهد و متوجه مى‏شود که انبیا با یکدیگر دوست و مصدق هم بوده‏اند چنان که موسى بظهور عیسى بشارت داد و عیسى نبوت موسى را تصدیق مى‏کرد و همچنین حضرت رسول اکرم (ص) موسى و عیسى را فرستاده‏ى خدا و بشارت دهنده بظهور خود معرفى فرمود و از عیسى و تهمتهاى نارواى دشمنان وى دفاع کرد اما این امتان که با یکدیگر دشمنى مى‏ورزند از این نکته غافل شده‏اند که میان پیشوایان آنها هیچ گونه خلافى نیست و همه فرستادگان حق بوده‏اند و بسوى خدا دعوت مى‏کرده‏اند پس چرا امت نیز بسیره‏ى رهبران خود دست از خلاف نمى‏کشند و با هم دوست و برادر نمى‏شوند چنان که ناصر خسرو گفته است[1]:

            فضل تو چیست بنگر بر ترسا             از سر هوس برون کن و سودا را

            تو مومنى گرفته محمد را             او کافر و گرفته مسیحا را

            ایشان پیمبران و رفیقانند             چون دشمنى تو بى‏هده ترسا را

تأثیر غرض و دوستى و دشمنى در کیفیّت تشخیص،

وثاق: بضم اول در اصل ترکى است بمعنى خیمه و در پارسى بمعنى حجره و همانست که اکنون اطاق گویند،

طعنه: استهزا و تمسخر.

مَیلان: بمعنى تمایل و گرایش بچیزى است.

مردم احول گردد از مَیلان و خشم‏: یعنی خشم وتمایل خاص، انسان را دو بین یاکژ بین می کند، ودربصیرت انسان خلل ایجاد می کند.

 ( 328) گویند استادى بشاگرد احول خود فرمان داد که شیشه‏اى را از خانه نزد او بیاورد.( 329) احول وقتى بداخل خانه رفت دو شیشه در آن دید. () برگشت و باستاد گفت کدامیک از دو شیشه را بیاورم.( 330) استاد گفت افزون بینى و احولى را کنار بگذار در آن جا فقط یک شیشه است‏. ( 331) شاگرد جواب داد استاد عزیزم مرا مسخره مکن خود بچشم دیدم که دو شیشه آن جا بود استاد گفت اگر دو شیشه بود یکى را بشکن دیگرى را بیاور.( 332) وقتى شاگرد یکى را شکست هر دو شیشه از نظرش پنهان گردید مى‏دانید علت اصلى دو بین بودن و احولى مرد چیست؟ علتش اولا تمایل بیک طرف و عصبیت در یک امر و ثانیاً خشم و بغض و دشمنى نسبت بطرف دیگر است.( 333) شیشه یکى بود و بنظر او دو نمود و چون یکى شکست دیگر شیشه‏اى باقى نماند.

محتوای این ابیات چنین است که : محبت و عداوت هر دو سبب مى‏شود که انسان چیزى را چنان که هست نه بیند زیرا این هر دو حالت خروج از اعتدال است و بدین جهت دوست عیب نمى‏بیند و نظر همه بر محاسن و خوبیها دارد و دشمن جز عیب نمى‏بیند و همواره چشم بر بدیها و زشتیها مى‏گمارد ولى نظر معتدل هر یک را بجا و در حد خود مى‏نگرد و از هیچ طرف افراط نمى‏کند،مولانا در این تمثیل ببیان این نکته که گفتیم توجه دارد و مى‏خواهد بگوید که هر داورى که مبتنى بر غرض باشد خواه آن غرض صورت محبت داشته باشد یا در کسوت عداوت جلوه گر شود، آن داورى درست نیست و بیرون از عدل و ناشى از عدم تساوى باطن و اندیشه‏ى قاضى است نسبت بدان چه درباره‏ى آن حکم مى‏کند و مانند داورى است که دلایل یکى از دو خصم را بشنود و دلایل آن دیگر را نادیده انگارد.