نوع و مرتبه هر ولى محفوظ است و باقى است،

اصحاب کهف: یعنی یاران غار، گروهی ازخداپرستان روزگاران کهن که شمارهْ آنها را سه یا پنج یا هفت تن نوشته اند.که ازبیم مردم بی دین زمان خود به غاری پناه بردند.[1]

یا چو کشتى نوح را: یا چون پناهندگان کشتی نوح در حفظ حضرت حق باشد، اشاره دارد به سرگذشت نوح پیامبر که هم کشتی او ومؤمنان به خدا، از گرداب طوفان نجات یافتند.[2]

بیدارى و هوش: ترجم? صحو است که در اصطلاح عُرفا، یعنی به خود آمدن وهشیار شده سالک است.

وارهیدى: یعنی آسوده خاطر شدن.

وارهیدى این ضمیر: یعنی اگر روح به هشیاری باز نگردد ضمیر وچشم وگوش انسان اط اشتغال به امور این جهانی آسوده می ماند.

پهلوى تو پیش تو هست این زمان‏: یعنی درکنار شما کسانی هستند که مانند اصحاب کهف از این جهان فارغ اند، وغرقؤ دریای حق اند.

مهر بر چشم و گوش بودن: تعبیری است برگرفته از آیه‏ى شریفه:« خَتَمَ اَللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ ..».[3]

( 406) کاش مثل اصحاب کهف روح را در همان وادى بى‏پایان آزادى نگاه مى‏داشت یا همان طور که کشتى حضرت نوح را از طوفان عالمگیر حفظ کرد روح را محافظت مى‏نمود. ( 407) تا از طوفان بیدارى و هشیارى خیال و چشم و گوش رهایى مى‏یافت‏.  ( 408) اى بسا اصحاب کهف که در زمان ما نزد تو و در جوار تو در این عالم هستند.( 409) در همان غارى که تو هستى زندگى مى‏کنند و شاید از رفقا و دوستان تو بوده و هم دم و هم راز تواند ولى چه فایده که چشم و گوش بسته و مهر نهاده شده است.

مولانا می‌گوید: اگر روح انسان، همانند روح اصحاب کهف یا چون پناهندگان کشتی نوح در حفظ حضرت حق باشد و به هوشیاری و وابسته شدن به زندگی مادی باز نگردد، ضمیر و چشم و گوش انسان از اشتغال به امور این جهان، آسوده می‌ماند.

در کنار شما کسانی هستند که مانند اصحاب کهف، از این جهان فارغند و غرق دریای حقند و غار و یاران با آنها در نشاط و شادی پیوند با حق، سرود می‌خوانند اما تو ای بنده ناآگاه! نه چشمت آنها را می‌بیند و نه گوشت سرود خواندن آنها را می‌شنود که  هرکس چشم و گوش آشنا به حقیقت ندارد، حقیقت را نمی‌بیند و نمی‌شنود و مردان حق و اصحاب کهف الهی را نمی‌شناسد.

به گفتهْ استاد فروزانفر درتفسیر این ابیات : عارف در حال استغراق و مستى دیدار، حق او را نگاه مى‏دارد و تکلیف را بدو مى‏نماید و بر وى آسان مى‏گرداند یا آن که این بار را از روى دل و دوش او بر مى‏گیرد ولى در حال صحو و هشیارى که بخود باز مى‏آید و جمع او بتفرقه بدل مى‏شود او مکلف است و این بار را بخود بر مى‏دارد و در مجاهده مى‏افتد و میانه‏ى خواطر ربانى و الهام مَلَکى و وسواس شیطانى باید خود داورى کند پس درین حالت مانند کسى است که در دریاى طوفانى گرفتار شود و به نیروى بازو و شناورى، ناچار باشد که خود را بساحل کشاند و اگر در کشتى نشسته باشد کشتى او را مى‏برد و بیم طوفان هر لحظه خاطرش را تشویش نمى‏دهد از این رو مولانا حالت سُکر«مستی وبی خودی» را بر صحو «هوشیار وبیداری» ترجیح مى‏دهد،و آرزو مى‏برد که مانند اصحاب کهف در حالت بى‏خودى و یا مانند نوح در کشتى عصمت محمول باشد تا از اضطراب فکر و خاطر امان یابد.[4]

او می گوید: بعقیده‏ى مولانا هر یک از انبیا و اولیا مرتبه‏ى از مراتب ظهور حق هستند که بمعانى و اوصاف خاص ممتاز مى‏شوند و باین اعتبار هر یک را (کلمه) مى‏نامند فى المثل کلمه‏ى موسوى نمودار کثرت و حفظ آداب شریعت و کلمه‏ى عیسوى نشانه‏ى وحدت و کلمه‏ى محمدى نماینده‏ى جامعیت است و چون اعتبار بمعانى و اوصاف است و جنسیت نزد صوفیه بمعنى متحقق است نه بصورت، پس هر جا که آن اوصاف و معانى را بیابیم آن حقیقت و ظهور را یافته‏ایم مثل آن که آب در کوزه و در پیاله و در قدح ریزند که در هر یک که باشد صفات آب با آن همراه است و تشنگى را فرو مى‏نشاند و تشنه، به اختلاف ظروف از نوشیدن آب صرف نظرنمى‏کند، مراتب ظهور همچنین است و اگر رنگ و صورت خلاف یکدیگر باشد مرد حقیقت بین بدان نمى‏نگرد و بند صورت نمى‏شود و چشم بر معنى مى‏گمارد و چون فیض، انقطاع نمى‏پذیرد مراتب ظهور، محفوظ بسنخ و نوع است و در هر عهدى حقایق مردان حق جلوه گر است و صوفیان در این مورد مى‏گویند فلان کس بر قدم خضر است یا بر قدم ابراهیم است و (قدم) درین گونه تعبیرات معنى درجه و مرتبه مى‏دهد بنا بر این محفوظان و محمولان که اصحاب کهف نمودار آنها هستند در هر عهدى وجود دارند و آن حقیقت قائم و در تجلى است اگر چه صورت دیگرگون مى‏شود و این اختلاف صورت را صوفیان به (بدل کردن جامه) تعبیر مى‏کنند. مولانا در بیان این عقیده مى‏فرماید[5]:

            آن سرخ قبایى که چو مه پار بر آمد             امسال درین خرقه‏ى زنگار بر آمد

            آن ترک که آن سال بیغماش بدیدى             آنست که امسال عرب وار بر آمد

            آن یار همانست اگر جامه دگر شد             آن جامه بدر کرد و دگر بار بر آمد

            آن باده همانست اگر شیشه بدل شد             بنگر که چه خوش بر سر خمار بر آمد

            اى قوم گمان برده که آن مشعلها مرد             آن مشعله زین روزن اسرار بر آمد