قصهْ دیدن خلیفه لیلی را

هر چشمى معشوق بین و ولى شناس نیست،

این حکایت، تمثیلی است براین که هرکس چشم وگوش آشنا به حقیقت ندارد، حقیقت رانمی بیند ونمی شنود. در مآخذ قصص وتمثیلات مثنوی چند لطیفه ونقل مشابه با همین مضمون آمده است، که درآن هم گفتگو میان هارون الرشید و لیلی است.

پریشان: یعنی مضطرب

غوى: یعنی گمراه

گفت خامش چون تو مجنون نیستى‏: اصل آنست که آدمى دیده‏ى حق بین و زیبایى شناس و حقیقت نگر داشته باشد و در غیر این صورت، وجود معشوق و ظهور جمال، از چشم او پنهان مى‏ماند و از عشق بازى بى‏نصیب و محروم ابدى مى‏شود و بدین مناسبت گفته‏اند[1]:

            معشوق بچشم دگران نتوان دید             جانان مرا بچشم من باید دید

و مولانا فرموده است[2]:

            آفتى نبود بتر از ناشناخت             تو بر یار و ندانى عشق باخت‏

( 410) خلیفه بلیلى گفت آیا کسى که مجنون را پریشان حال کرده و از راه بدر برده تو هستى؟( 411) تو که از خوبان و ماهرویان دیگر چیزى بالاتر ندارى. لیلى جواب داد اى خلیفه برو تو این حسن را درک نخواهى کرد چون تو مجنون نیستى.

نتیجه‏اى که مولانا ازین داستان تمثیلی منظور دارد اینست که حقیقت، ظاهر است ولى مراتب دید، مختلف است و هر کس آن را ادراک نمى‏کند چنان که زیبا رویان و لیلى‏وشان بسیاراند اند اما هر کسى عاشق و مجنون وار نیست زیرا شرط عشق، دیده‏ى معشوق بین است و تا آن دیده گشوده نشود جمال معشوق در نظر نمى‏آید و دست عشق گریبان جان را نمى‏گیرد و بصحراى جنون نمى‏کشد و این معنى در زندگى محسوس است و مثالهاى بسیار براى آن پیدا مى‏توان کرد فى المثل یک کسى را مى‏بینیم که سودایى و دیوانه‏ى زیبایى و یا اخلاق و شخصیت دیگرى است در صورتى که کسان دیگر هیچ فضیلت در وى نمى‏بینند و یا شخصى از شعر و یا آهنگ خاصى لذت مى‏برد بصورتى که از حال طبیعى خارج مى‏شود و دیگر کس آن شعر و آهنگ را مى‏شنود و پندارى که هیچ نشنیده است یا هم عصران حضرت رسول اکرم (ص) که چشم بر جمال آسمانى او مى‏گشودند و در مراتب ایمان و جان‏بازى متفاوت بودند و منکران از دیدن آیات و معجزات منکر تر و دشمن تر مى‏شدند پس اصل آنست که آدمى دیده‏ى حق بین و زیبایى شناس و حقیقت نگر داشته باشد و در غیر این صورت، وجود معشوق و ظهور جمال، از چشم او پنهان مى‏ماند و از عشق بازى بى‏نصیب و محروم ابدى مى‏ شود.